Ogólne zasady pracy w niedziele i święta

Niedziele i święta generalnie są dniami wolnymi od pracy (art. 151⁹ K.p.). Przez święto w rozumieniu art. 151⁹ K.p. należy rozumieć święta wymienione w ustawie o dniach wolnych od pracy (Dz. U. z 2015 r. poz. 90). Są to:

• 1 stycznia - Nowy Rok,
   
• 6 stycznia - Święto Trzech Króli,
   
• pierwszy dzień Wielkiej Nocy,
   
• drugi dzień Wielkiej Nocy,
   
• 1 maja - Święto Państwowe,
   
• 3 maja - Święto Narodowe Trzeciego Maja,
   
• pierwszy dzień Zielonych Świątek,
   
• dzień Bożego Ciała,
   
• 15 sierpnia - Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny,
   
• 1 listopada - Wszystkich Świętych,
   
• 11 listopada - Narodowe Święto Niepodległości,
   
• 25 grudnia - pierwszy dzień Bożego Narodzenia,
   
• 26 grudnia - drugi dzień Bożego Narodzenia.

W powyższe dni oraz w niedziele pracownik, co do zasady, powinien mieć czas wolny. Prawo pracy przewiduje jednak wiele wyjątków od zakazu niedzielnej i świątecznej pracy. Dotyczą one określonych w art. 151¹⁰ K.p. rodzajów prac czy branż, w których praca w niedziele i święta jest dozwolona (patrz pkt 12 dodatku). Wykaz ten nie wymienia pracy w placówkach handlowych, niemniej praca w niedziele i święta w tych placówkach jest ograniczona na podstawie ustawy o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni.

Niedziela inna niż kalendarzowa

Cechą charakterystyczną definicji niedzieli i święta w rozumieniu prawa pracy jest to, że dla celów rozliczania czasu pracy nie musi się ona pokrywać z kalendarzem (z wyjątkiem pracy w handlu). Niedziela lub święto w rozumieniu Kodeksu pracy nie jest więc tożsama z kalendarzową niedzielą lub świętem, co wynika z odrębnych definicji pracy w niedziele i święta, przyjętych w tym Kodeksie.

Zgodnie z art. 151⁹ § 2 K.p. za pracę w niedziele i święta, dla celów rozliczania czasu pracy, ustawodawca uważa pracę wykonywaną między godz. 6⁰⁰ w niedzielę i święto, a godz. 6⁰⁰ w następnym dniu - chyba że pracodawca ustalił inne godziny. Taka definicja niedzieli i święta jest stosowana do ogółu pracowników, dla celów rozliczania ich czasu pracy - z wyjątkiem pracowników handlu.

W tym przypadku obowiązuje odrębna definicja pracy w niedziele i święta przyjęta przez ustawę o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni. Wynika z niej, że pracą w niedziele i święta jest praca w okresie 24 kolejnych godzin przypadających odpowiednio między godziną 24⁰⁰ w sobotę a godziną 24⁰⁰ w niedzielę i między godziną 24⁰⁰ w dniu bezpośrednio poprzedzającym święto a godziną 24⁰⁰ w święto. Niedziela lub święto w placówkach handlowych pokrywa się więc z kalendarzowym przedziałem czasowym tych dni.

Jak twierdzi Państwowa Inspekcja Pracy, definicja niedzieli lub święta wprowadzona przez ustawę o ograniczeniu handlu w niedziele lub święta (...) wyłącza ogólną definicję kodeksową (patrz str. 4 dodatku).

Niedziela na odpoczynek

W niedzielę pracownik generalne powinien korzystać z nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego wynoszącego co najmniej 35 godzin (art. 133 K.p.). Krótszy odpoczynek tygodniowy, trwający nie mniej niż 24 godziny, dotyczy jedynie:

• pracowników zarządzających,
   
• prowadzenia akcji ratowniczej lub usuwania skutków awarii,
   
• zmiany pory wykonywania pracy pracowników zmianowych.

W przypadkach dozwolonej pracy w niedzielę, odpoczynek tygodniowy może przypadać w innym dniu niż niedziela (art. 133 § 4 K.p.). Zgodnie z art. 151¹² K.p. pracownik pracujący w niedzielę powinien korzystać co najmniej raz na 4 tygodnie z niedzieli wolnej od pracy. Nie dotyczy to jedynie pracownika zatrudnionego w systemie pracy weekendowej, czyli wykonującego pracę w piątki, soboty, niedziele i święta. W innych przypadkach, nieudzielenie pracownikowi przynajmniej co czwartej niedzieli wolnej od pracy stanowi naruszenie przepisów o czasie pracy.

Ustalając grafik dla pracownika świadczącego dozwoloną pracę w niedzielę, pracodawca musi mu zapewnić odpowiednią liczbę dni wolnych. W każdym systemie czasu pracy, przewidującym rozkład czasu pracy obejmujący pracę w niedziele i święta, liczba dni wolnych od pracy w okresie rozliczeniowym nie może być mniejsza niż suma niedziel, świąt oraz dni wolnych od pracy z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy (art. 147 K.p.).

Wolne za roboczą niedzielę lub święto

Pracę w niedziele lub święto, bez względu na to, czy została zaplanowana w grafiku pracownika czy też nie, należy zrekompensować innym dniem wolnym od pracy. W myśl art. 151¹¹ § 1 K.p., pracownikowi wykonującemu pracę w niedziele i święta (w przypadku dozwolonej pracy w takich dniach), pracodawca jest obowiązany zapewnić inny dzień wolny od pracy:

• w razie pracy w niedzielę - w okresie 6 dni kalendarzowych poprzedzających lub następujących po takiej niedzieli, a jeżeli nie jest to możliwe, do końca okresu rozliczeniowego,
   
• w przypadku pracy w święto - w ciągu okresu rozliczeniowego.

Jeżeli nie jest możliwe wykorzystanie w powyższym terminie dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w niedzielę, pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia w wysokości 100% wynagrodzenia za każdą godzinę pracy w tym dniu. Analogiczna zasada obowiązuje w przypadku nieudzielenia dnia wolnego za pracę w święto. Rekompensata w postaci dnia wolnego nie dotyczy pracowników zatrudnionych w tzw. weekendowym systemie czasu pracy, tj. wyłącznie w piątki, soboty, niedziele lub święta.

Praca w handlu na innych zasadach

Do 28 lutego 2018 r. praca w placówkach handlowych wykonywana w ramach stosunku pracy podlegała regulacjom art. 151^9a K.p., który stanowił, że praca w święta w placówkach handlowych jest niedozwolona. Regułę tę stosowało się również wtedy, gdy święto przypadało w niedzielę, przy czym zgodnie z przywołanym przepisem praca w niedzielę w placówkach handlowych była dopuszczalna przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności.

Z dniem 1 marca 2018 r. weszła w życie ustawa o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni. Nowe przepisy wprowadziły generalny zakaz pracy w handlu w niedziele i święta oraz (od godz. 14⁰⁰) w dzień poprzedzający pierwszy dzień Bożego Narodzenia i świąt Wielkiej Nocy. Od wspomnianego zakazu przewidziano jednak liczne wyjątki. Ponadto zgodnie z regulacjami przejściowymi, zakaz jest wprowadzany stopniowo. W 2018 r. wolne od zakazu są pierwsze i ostatnie niedziele miesiąca, chyba że przypada na nie święto, a ponadto kilka niedziel wskazanych w ustawie, które na stałe mają handlowy charakter.

Kiedy można pracować w niedzielę i święta?

Zgodnie z art. 151¹⁰ K.p. praca w niedziele i święta jest dopuszczalna m.in.:

• w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
   
• przy pracy zmianowej,
   
• w transporcie i komunikacji,
   
• przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób,
   
• przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności, w szczególności w:
   
• gastronomii,
   
• zakładach hotelarskich,
   
• jednostkach gospodarki komunalnej,
   
• zakładach opieki zdrowotnej i innych placówkach służby zdrowia przeznaczonych dla osób, których stan zdrowia wymaga całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych,
   
• zakładach prowadzących działalność w zakresie kultury, oświaty, turystyki i wypoczynku
   
• w stosunku do pracowników zatrudnionych w systemie czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta.

Robocze niedziele i święta są dopuszczalne również u pracodawców, którzy do świadczenia usług wykorzystują środki komunikacji elektronicznej, a odbiorcami tych usług są firmy zagraniczne. Chodzi tu o takiego kontrahenta zagranicznego, u którego obowiązuje inny niż w Polsce terminarz świąt. Dopuszczalność pracy w niedziele i święta, które dla odbiorcy zagranicznego są dniami powszednimi, dotyczy jednak tylko stanowisk, na których:

• podejmuje się bezpośrednio czynności w celu wykonania usługi z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów o świadczeniu usług drogą elektroniczną lub urządzeń telekomunikacyjnych,
   
• wykonuje się pracę zapewniającą możliwość świadczenia usług, o których mowa wcześniej (np. prace serwisowe).

Do prac objętych omawianym wyłączeniem należą m.in. usługi świadczone przy pomocy programów komputerowych jak np. poczta elektroniczna czy w ramach tzw. call center. Jeżeli wykonywane są w święto (lub w niedzielę), pracownik ma prawo do rekompensaty na zasadach ogólnych.