Podstawa prawna

Powszechnie obowiązujące przepisy regulują dwa aspekty pracy kierowcy - czas prowadzenia pojazdu i czas pracy, który jest szerszym pojęciem. Oprócz jazdy obejmuje on m.in. rozładunki, obsługę codzienną pojazdu, czy niezbędne czynności administracyjne - innymi słowy jest to czas od rozpoczęcia do zakończenia pracy, w którym mieszczą się wszystkie czynności wykonywane przez kierowcę w związku z realizowanym zadaniem przewozowym. Pierwsze komplikacje pojawiają się przy umiejętnym połączeniu regulacji umieszczonych w różnych aktach prawnych, gdyż poszczególne przepisy stosuje się do różnych grup kierowców - w zależności od rodzaju wykonywanego przewozu oraz charakteru stosunku prawnego łączącego strony.

Problematykę czasu pracy kierowców uregulowano w:

• rozporządzeniu (WE) nr 561/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego oraz zmieniającym rozporządzenia Rady (EWG) nr 3821/85 i (WE) 2135/98, jak również uchylającym rozporządzenie Rady (EWG) nr 3820/85 (Dz. U. UE L 06.102.1 ze zm.), zwanym dalej rozporządzeniem (WE) nr 561/2006,
   
• Umowie Europejskiej dotyczącej pracy załóg pojazdów wykonujących międzynarodowe przewozy drogowe (AETR), sporządzonej w Genewie dnia 1 lipca 1970 r. (Dz. U. z 1999 r. nr 94, poz. 1086), zwanej dalej Umową AETR,
   
• ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (Dz. U. z 2012 r. poz. 1155 z późn. zm.),
   
• ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 2018 r. poz. 917 z późn. zm.), zwanej dalej K.p.

Pomocniczo, w zakresie potwierdzenia liczby godzin wykonywania zlecenia lub świadczenia usług - w ustawie z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. z 2018 r. poz. 2177).

Pojazdy o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 tony lub przewożące 10 i więcej osób z kierowcą

Regulacje odnoszące się do czasu jazdy zostały skierowane do dwóch grup kierowców. W przewozie rzeczy stosuje się je do kierowców prowadzących pojazdy o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 tony, w przewozach osób obejmują one kierowców zatrudnionych w przewozach regularnych osób na trasach powyżej 50 km oraz kierowców obsługujących pojazdy przystosowane do przewozu 10 lub większej liczby osób łącznie z kierowcą. Przepisy dotyczące czasu jazdy nie są jednak jednolite dla wszystkich z wymienionych powyżej kierowców.

Czas jazdy obowiązujący pozostałych z ww. kierowców uregulowany jest w dwóch aktach prawnych, których stosowanie zależy od obszaru, na którym wykonywany jest przewóz drogowy. Można przyjąć, że rozporządzenie (WE) nr 561/2006 jest stosowane do przewozów unijnych, a Umowa AETR do przewozów wykonywanych chociaż częściowo poza obszarem Unii Europejskiej (dalej UE).

Wymienione akty prawne stosuje się do każdego kierowcy bez względu na sposób jego zatrudnienia, czyli zarówno do:

• kierowców będących pracownikami,
   
• zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych,
   
• prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą.

Według tych przepisów, kierowcą jest każda osoba kierująca pojazdem lub przewożona w nim w celu jego prowadzenia, a więc nie musi to być pracownik zatrudniony na stanowisku kierowcy.

Przepisy rozporządzenia (WE) nr 561/2006 stosuje się do przewozów wykonywanych:

• wyłącznie po obszarze UE,
   
• pomiędzy UE a Szwajcarią,
   
• pomiędzy UE a państwami stronami Umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym (czyli Norwegią, Islandią i Lichtensteinem).

Trzech kierowców wykonuje przewozy samochodami o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 tony na trasach:

• 1 kierowca: Białystok - Szczecin (przewóz krajowy),
   
• 2 kierowca: Warszawa - Monachium (przewóz międzynarodowy),
   
• 3 kierowca: Poznań - Genewa (przewóz UE - Szwajcaria).

Do każdego z nich należy stosować rozporządzenie (WE) nr 561/2006, gdyż cała trasa przewozu przebiega po terytorium, na którym ono obowiązuje. Przepisy tego rozporządzenia stosuje się bowiem zarówno do przewozów krajowych, jak i międzynarodowych, o ile przypadają one na terenie państw członkowskich UE lub EOG.

Przewozy międzynarodowe, w których przynajmniej część trasy przebiega poza terytorium UE podlegają pod przepisy Umowy AETR, nawet jeśli przewóz jest wykonywany częściowo na obszarze UE, a częściowo poza nią.

Kierowca wykonuje przewóz na trasie Paryż - Petersburg, jadąc przez Mińsk. Na całej trasie stosuje się przepisy Umowy AETR. Nie ma podstaw, aby podzielić ją na dwa odcinki: unijny (Berlin - granica z Białorusią) i przypadający poza UE (Białoruś i Rosja). Nie będzie jednak błędem zastosowanie na terenie unijnym zasad wynikających z rozporządzenia (WE) nr 561/2006, gdyż nie naruszają one regulacji Umowy AETR.

Przepisy rozporządzenia (WE) nr 561/2006 i Umowy AETR przewidują kilkanaście kategorii przewozów wyłączonych z obowiązku ich stosowania. Wyjątki te przewiduje art. 2 ust. 1, art. 3 i art. 13 rozporządzenia (WE) nr 561/2006 oraz art. 1 lit. b, art. 2 Umowy AETR, ale niestety nie pokrywają się one.

Dodatkowo jeszcze w rozporządzeniu rozróżniono wyłączenia obligatoryjne (art. 3 rozporządzenia (WE) nr 561/2006) i fakultatywne (art. 13 rozporządzenia (WE) nr 561/2006). Wyłączenia obligatoryjne obowiązują na terenie całej UE bez wyjątków, a fakultatywne zależą od decyzji poszczególnych państw członkowskich. W Polsce wprowadzono wszystkie z możliwych wyłączeń fakultatywnych, co wynika z art. 29 ustawy o czasie pracy kierowców.

Rodzaje wyłączeń z podziałem na obligatoryjne i fakultatywne zawiera tabela nr 1.

Komunikacja miejska i podmiejska

Kierowców wykonujących przewozy regularne o trasach do 50 km, czyli zatrudnionych w komunikacji miejskiej lub podmiejskiej obowiązują odmienne od przepisów rozporządzenia (WE) nr 561/2006 i Umowy AETR regulacje dotyczące czasu jazdy, przerw i odpoczynków kierowców. Rozdział 4a ustawy o czasie pracy kierowców - określający czas jazdy, przerwy i odpoczynki omawianej grupy kierowców stosuje się nie tylko do kierowców będących pracownikami, ale także do kierowców niebędących pracownikami (zatrudnionych na innej podstawie, np. umowy o dzieło, zlecenie czy prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą).

Kierowcy - pracownicy

Obok zasad odnoszących się do czasu prowadzenia pojazdu przepisy odnoszą się również do zasad planowania i rozliczania czasu pracy kierowców. Kwestiom tym poświęcono ustawę o czasie pracy kierowców, którą stosuje się w zasadniczej części do:

• kierowców będących pracownikami - niezależnie od rodzaju wykonywanego przewozu,
   
• kierowców nie pracowników - jeśli osobiście wykonują przewóz drogowy na rzecz przewoźnika.

W przypadku pracowników zatrudnionych na stanowisku kierowcy traci znaczenie rodzaj wykonywanego przewozu (osobowy czy towarowy) oraz rodzaj pojazdu (do lub powyżej 3,5 tony; do lub powyżej 9 osób).

Ustawa o czasie pracy kierowców ma zastosowanie do kierowców małych samochodów służbowych (osobowych i dostawczych o dopuszczalnej masie całkowitej poniżej 3,5 tony). W przeciwieństwie do rozporządzenia (WE) nr 561/2006 i Umowy AETR stosowania jej przepisów nie ogranicza się do kierowców pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 tony lub osobowych przystosowanych do przewozu więcej niż 9 osób.

Kierowca - pracownik zatrudniony w krajowym transporcie drogowym w równoważnym czasie pracy może pracować w maksymalnie 3-miesięcznym okresie rozliczeniowym, a możliwość jego przedłużenia do 4 miesięcy ograniczono do prac uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych. Taka długość okresów rozliczeniowych wynika z art. 15 ustawy o czasie pracy kierowców. Nie może on zostać przedłużony do 12 miesięcy zgodnie z Kodeksem pracy, gdyż ma on zastosowanie do kierowców tylko w zakresie nieuregulowanym przepisami ustawy o czasie pracy kierowców.

Z uwagi na różne rodzaje wykonywanych przewozów i różne podstawy zatrudnienia kierowców trzeba pamiętać, że wobec części z nich zastosowanie znajdą tylko przepisy o czasie pracy, z kolei do pozostałych zarówno przepisy dotyczące czasu jazdy, jak i przepisy dotyczące czasu pracy, a część kierowców pozostaje poza regulacjami ustawowymi i międzynarodowymi.

Kierowca prowadzący działalność gospodarczą wykonuje przewozy towarowe busem o dopuszczalnej masie całkowitej 3,5 tony. Z uwagi na rodzaj pojazdu korzysta on z wyłączenia spod regulacji Umowy AETR i rozporządzenia (WE) nr 561/2006. Fakt, że nie pozostaje w stosunku pracy i nie wykonuje przewozu drogowego w rozumieniu ustawy o transporcie drogowym powoduje z kolei, że nie mają do niego zastosowania przepisy ustawy o czasie pracy kierowców.

Kierowca - pracownik prowadzi w ramach obowiązków limuzynę prezesa. Pojazd ten jest przeznaczony do przewozu 4 osób - więc nie dotyczą go przepisy regulujące czas jazdy. Wobec pracownika stosuje się więc wyłącznie przepisy dotyczące czasu pracy.

Kierowca - zleceniobiorca wykonuje przewozy turystyczne (okazjonalny przewóz osób) autokarem, wożąc zorganizowane grupy głównie do państw Europy zachodniej. Do tego kierowcy zastosowanie znajdują zarówno przepisy dotyczące czasu jazdy, jak i czasu pracy - w zakresie odnoszącym się do kierowców niepozostających w stosunku pracy.

Przepisy dotyczące czasu jazdy, obowiązkowych przerw i odpoczynków kierowców mają więc pierwszeństwo przed normami ustawowymi, więc należy je stosować w pierwszej kolejności, a dopiero w dalszej kolejności przepisy dotyczące czasu pracy kierowców.

Wobec kierowców wykonujących przewozy wyłączone ze stosowania przepisów o czasie jazdy, jeśli są zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, nie stosuje się części przepisów ustawy o czasie pracy kierowców (art. 22 ustawy o czasie pracy kierowców). Zasady ich zatrudniania są bardziej liberalne, gdyż nie stosuje się do nich:

• ograniczenia czasu pracy do maksymalnie 60 godzin w tygodniu (art. 12 ust. 2 i 3 ustawy o czasie pracy kierowców),
   
• 30 lub 45-minutowych przerw w czasie pracy (art. 13 ustawy o czasie pracy kierowców), przysługują im jedynie 15-minutowe przerwy "śniadaniowe" wliczane do czasu pracy, gdy obejmuje on co najmniej 6 godzin (art. 6 ust. 3 ustawy o czasie pracy kierowców),
   
• ograniczenia liczby godzin pracy w danej dobie do 10 godzin, jeśli kierowca pracował w porze nocnej (art. 21 ustawy o czasie pracy kierowców),
   
• wymogu przedstawiania pracodawcy oświadczenia o pozostawaniu w dodatkowym zatrudnieniu i jego wymiarze oraz o przeciętnej tygodniowej liczbie godzin wykonywania przewozów drogowych lub innych czynności na innej podstawie niż stosunek pracy (art. 24 pkt 2 ustawy o czasie pracy kierowców).

Kierowcy - nie pracownicy

Ustawę o czasie pracy kierowców stosuje się - w zakresie uregulowanym w rozdziale 3a - wobec kierowców niepozostających w stosunku pracy. Określa ona bowiem czas pracy przedsiębiorców osobiście wykonujących przewozy drogowe w rozumieniu art. 4 pkt 6a ustawy z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz. U. z 2019 r. poz. 58 ze zm.) oraz czas pracy osób niezatrudnionych przez przedsiębiorcę, osobiście wykonujących przewozy drogowe na jego rzecz. Ustawa o czasie pracy kierowców powstała w oparciu o dyrektywę 2002/15/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 marca 2002 r. w sprawie organizacji czasu pracy osób wykonujących czynności w trasie w zakresie transportu drogowego (Dz. U. WE L 80 z 23.03.2002), a analiza jej treści i rodzimej definicji przewozu drogowego wskazuje, że obok transportu drogowego i niezarobkowego przewozu drogowego odwołuje się ona do pojęcia przewozu w rozumieniu przepisów rozporządzenia (WE) nr 561/2006. Definiuje ono przewóz drogowy jako każdą podróż odbywaną w całości lub części po drogach publicznych przez pojazd używany do przewozu osób lub rzeczy niezależnie od tego, czy jest on załadowany lub przewozi pasażerów. Przepisów rozporządzenia, podobnie jak przywołanej dyrektywy, nie stosuje się do przewozu drogowego rzeczy, gdy dopuszczalna masa całkowita pojazdu łącznie z przyczepą lub naczepą nie przekracza 3,5 tony, ani przewozu drogowego osób pojazdami przeznaczonymi do przewozu nie więcej niż 9 osób licząc z kierowcą. To zaś oznacza, że wobec kierowców lekkich aut dostawczych i aut osobowych, zatrudnionych w oparciu o umowy prawa cywilnego lub prowadzących własną działalność gospodarczą, nie mają zastosowania ani przepisy międzynarodowe ograniczające dzienny i ciągły czas prowadzenia pojazdu, oraz wprowadzające obowiązkowe przerwy w jeździe i okresy odpoczynku, ani przepisy rodzimej ustawy, limitującej ich czas pracy.

Kurier zatrudniony na zlecenie dostarcza przesyłki do klientów i paczkomatów samochodem ciężarowym o dopuszczalnej masie całkowitej 3,5 tony. Z uwagi na rodzaj pojazdu, z którego korzysta przy pracy nie stosuje się do niego przepisów rozdziału 3a ustawy o czasie pracy kierowców, więc jego tygodniowy czas pracy nie podlega ograniczeniom, a jedyną dokumentacją jego pracy będzie ewidencja godzin wykonywania zlecenia, niezbędna do naliczenia wynagrodzenia odpowiadającego w 2019 r. minimalnej stawce godzinowej 14,70 zł. Jeśli strony nie postanowiły inaczej, kierowca sam sporządza i przedstawia zleceniodawcy takie zestawienie godzin.

Ta sytuacja ulegnie wkrótce zmianie, gdyż ustawodawca europejski planuje rozszerzenie na łamach Pakietu Mobilności stosowania ograniczeń czasu jazdy, obowiązkowych przerw i okresów odpoczynku względem kierowców wykonujących przewozy busami i pojazdami o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 2,4 tony. Będzie się to wiązało z koniecznością instalacji tachografów w takich pojazdach oraz szczegółową rejestracją wszystkich aktywności podejmowanych przez kierowcę.

Obowiązek tworzenia ewidencji godzin wykonywania zlecenia ciąży z mocy prawa na każdym kierowcy-zleceniobiorcy lub zatrudnionym w oparciu o umowę o świadczenie usług (art. 8b ust. 2 ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę). Z drugiej strony podmiot, na rzecz którego wykonywany jest przewóz, ma obowiązek prowadzić ewidencję jego czasu pracy na zasadach obowiązujących kierowców - pracowników. Jeśli te dokumenty będą się różnić, istnieje ryzyko, że inspektor uzna jeden z nich za sfałszowany, co może skończyć się zawiadomieniem prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Z uwagi na to w przypadku kierowców - niebędących pracownikami, korzystających przy realizacji umowy z większych pojazdów ciężarowych lub autobusów, warto zastrzec w umowie zlecenia lub o świadczenie usług, że obowiązek prowadzenia ewidencji godzin wykonywania zlecenia ciąży na zleceniodawcy. Dzięki temu unikniemy wątpliwości wynikających z podwójnego prowadzenia dokumentacji czasu pracy.

Przepisy te znajdą zastosowanie wobec kierowców przedsiębiorców, zleceniobiorców i świadczących usługi przewozu drogowego rzeczy pojazdami o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 tony lub osób pojazdami skonstruowanymi lub przystosowanymi do przewozu co najmniej 10 osób licząc z kierowcą. W praktyce oznacza to, że do kierowców - nie pracowników zastosowanie ma definicja czasu pracy (art. 26b ustawy o czasie pracy kierowców) i ograniczenia tygodniowego czasu pracy do maksymalnie 60 godzin w tygodniu oraz przeciętnie 48 godzin na tydzień w skali okresu rozliczeniowego. Co więcej ich czas pracy musi być ewidencjonowany na podobnych zasadach, jak u pracowników, a sama dokumentacja przechowywana przez 2 lata od zakończenia ujętego w niej okresu. Tak samo jak kierowcy - pracownicy przedsiębiorcy mają prawo do przerw w czasie pracy - różnica sprowadza się do tego, że nawet jeśli pracują ponad 6 godzin w ciągu dnia, nie zalicza im się 15 minut z przysługujących przerw do czasu pracy tytułem przerwy śniadaniowej. Analogią do pracowników jest również to, że kierowców tych obowiązuje ograniczenie do 10 godzin czasu pracy w dobie, w której wykonywali oni zadania w ramach 4-godzinnej pory nocnej.

Przepisy Kodeksu pracy

Ustawa o czasie pracy kierowców nie reguluje kompleksowo materii ich czasu pracy, więc w zakresie w niej nieuregulowanym należy zastosować wprost odpowiednie przepisy Kodeksu pracy (art. 4 ustawy o czasie pracy kierowców). Odesłanie to dotyczy głównie zasad rozliczania pracy w godzinach nadliczbowych (art. 151-151⁶ K.p.), pracy w porze nocnej (art. 151⁷-151⁸ K.p.) oraz pracy świadczonej w niedziele i święta (art. 151⁹-151¹² K.p.) lub w ramach dni wolnych w związku z planowaniem pracy w przeciętnie pięciodniowych tygodniach pracy (art. 151³ K.p.). Do kierowców nie można jednak zastosować przepisów kodeksowych, które zostały odmiennie uregulowane w ustawie o czasie pracy kierowców.

Zasady planowania czasu pracy kierowców zostały kompleksowo uregulowane w ustawie o czasie pracy kierowców i w tym zakresie nie wolno posiłkować się regulacjami Kodeksu pracy. Oznacza to m.in., że do kierowców nie można stosować systemów czasu pracy wynikających jedynie z Kodeksu pracy (np. systemu weekendowego czy skróconego tygodnia pracy), podobnie 12-miesięcznych okresów rozliczeniowych, czy ruchomego czasu pracy z art. 140¹ K.p. Zasady kodeksowe stosuje się natomiast do rozliczania czasu pracy kierowców, gdyż tej kwestii dotyczy tylko art. 20 ustawy o czasie pracy kierowców, w którym mowa o pracy w godzinach nadliczbowych. Dotyczy to jednak wyłącznie kierowców - pracowników, niezależnie od dopuszczalnej masy całkowitej pojazdu, który wykorzystują przy pracy i rodzaju wykonywanego przewozu. Kodeksowe zasady naliczania wynagrodzenia za nadgodziny nie znajdą zastosowania wobec kierowców - zleceniobiorców, świadczących usługi, czy osobiście wykonujących przewozy w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, gdyż jedyną gwarancją z jakiej korzystają w tym względzie kierowcy zleceniobiorcy i świadczący usługi jest uzyskanie wynagrodzenia nie niższego w przeliczeniu na godzinę realizacji umowy, niż minimalna stawka godzinowa obowiązująca w danym roku kalendarzowym. W ich przypadku zasady rekompensaty dodatkowej pracy nie różnią się od wynagrodzenia za pracę zaplanowaną.

Przepisy Kodeksu pracy stosuje się w całości do pracowników zatrudnionych na innych stanowiskach pracy niż kierowca, nawet gdy do ich obowiązków należy prowadzenie samochodu, np. mechanik, magazynier, serwisant, przedstawiciel handlowy, czy kierownik regionalny bez względu na to, czy osoba taka prowadzi samochód służbowy, czy prywatny. W ich przypadku należy jedynie zadbać, o to aby fakt kierowania pojazdem w ramach obowiązków służbowych został wykazany w skierowaniu na badania lekarskie pracownika. Lekarz profilaktyk powinien w takim przypadku ocenić sprawność narządu równowagi, przeprowadzić badania akumetryczne, ocenić ostrość wzroku, zdolność rozpoznawania barw, widzenie przestrzenne i pole widzenia (w zależności od wskazań z użyciem perymetru), ocenić wrażliwość na olśnienie i widzenie zmierzchowe (prawidłowe wymagane, jeśli obowiązki służbowe wymagają kierowania pojazdem po zmroku), oznaczyć stężenie glukozy we krwi, a z badań pomocniczych może zdecydować o zleceniu nystagmografii, posturografii, lipidogramu, GGTP, oznaczenia stężenia kreatyniny we krwi, EKG w tym przeprowadzone metodą Holtera. Lekarz może również zalecić dodatkowe konsultacje okulistyczne neurologiczne lub psychologiczne. Takie badania powinny być przeprowadzane - w zależności od wskazań - co 30-60 miesięcy, a u pracowników po 60. roku życia kierujących pojazdami w ramach zajmowanego stanowiska co 30 miesięcy. Co istotne osoba zatrudniona na stanowisku związanym z używaniem pojazdu silnikowego jako narzędzia pracy musi dysponować ostrością wzroku obuocznie do dali (z korekcją lub bez) na poziomie V = 0,5, przy czym osoba jednooczna może uzyskać zdolność do kierowania pojazdami pod ściśle określonymi warunkami. Jednocześnie pracownik taki musi posiadać poziome pole widzenia co najmniej 120 stopni, a jego zakres powinien wynosić co najmniej 50 stopni w lewo i prawo oraz 20 stopni w górę i w dół. W promieniu 20 stopni od punktu fiksacji nie powinny występować przy tym żadne ubytki pola widzenia (por. wytyczne Instytutu Medycyny pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi z 19 listopada 2018 r.).

Problem może pojawić się w przypadku osób zatrudnionych na łączonych stanowiskach pracy np. kierowcy-magazyniera. W takim przypadku o tym, czy stosunek pracy podlega przepisom ustawy o czasie pracy kierowców, czy regułom Kodeksu pracy decyduje przeważający charakter zatrudnienia. W praktyce oznacza to, że pracodawca powinien rozstrzygnąć, które obowiązki dominują w zatrudnieniu danego pracownika, a podważenie tych ustaleń przez podwładnego możliwe jest wyłącznie na drodze sądowej (por. stanowisko Głównego Inspektoratu Pracy z 17 grudnia 2010 r. w sprawie odbywania podróży służbowych przez zatrudnionych na łączonych stanowiskach pracy, znak GPP-364-4560-96-1/10/PE/RP).