Różne podstawy nawiązania współpracy

Wybór umowy, na podstawie której dojdzie do nawiązania współpracy z daną osobą należy do przedsiębiorcy. Decyzja w tym zakresie jest ograniczona wyłącznie charakterem poszczególnych stosunków prawnych. Niektóre umowy cywilne, takie jak umowa zlecenia, o świadczenie usług, czy dzieło, mają cechy zbliżone do umowy o pracę, a jednocześnie są mniej sformalizowane i niekiedy wiążą się z niższymi obciążeniami publicznoprawnymi. Należy jednak pamiętać, że zawarta umowa cywilnoprawna, w sytuacji gdy zleceniobiorca, czy usługodawca faktycznie wykonuje swoje obowiązki jak pracownik etatowy, może zostać zakwalifikowana jako umowa o pracę regulowana przez Kodeks pracy.

Chociaż umowa o pracę różni się od umów cywilnoprawnych unormowanych w Kodeksie cywilnym (Dz. U. z 2020 r. poz. 1740), a każdy z tych kontraktów jest umową nazwaną uregulowaną w ustawie, to w wielu przypadkach granica pomiędzy umową zlecenia lub o dzieło a umową o pracę jest bardzo cienka. Wynika to z faktu, iż Kodeks pracy (Dz. U. z 2020 r. poz. 1320) ma za zadanie chronić osoby zatrudnione na umowę o pracę. Zawiera on generalną zasadę, z której wynika, że jeżeli stosunek pracy posiada kodeksowe cechy zatrudnienia określone w art. 22 § 1 K.p., to niezależnie od nazwy umowy zawartej przez strony, ma ona charakter umowy o pracę. Ponadto z przepisów Kodeksu pracy wynika zakaz zastępowania umowy o pracę umową cywilnoprawną.

Zatrudnienie a kontrakt

Różnice pomiędzy umową cywilnoprawną a stosunkiem pracy, są znaczne. Przede wszystkim umowa mająca cechy stosunku pracy gwarantuje pracownikowi ochronę określoną w Kodeksie pracy. Dotyczy to norm czasu pracy, wypoczynku, urlopu czy odpowiedzialności za szkodę i odpowiedzialności majątkowej. Kodeks pracy zawiera wiele przepisów bezwzględnie obowiązujących, co powoduje, że strony nie mają możliwości ustalić w umowie o pracę postanowień mniej korzystnych dla pracownika niż przepisy kodeksowe (np. zmniejszyć przysługujący wymiar urlopu). W przypadku umów cywilnoprawnych strony mają znacznie większą swobodę w kształtowaniu ich wzajemnych praw i obowiązków. Mogą zarówno wybrać rodzaj umowy, jaką chcą zawrzeć, np. umowa o dzieło, zlecenia, czy świadczenia usług, ale także dostosować stosunek prawny do swoich potrzeb. Umowy cywilnoprawne zawierane są bowiem na podstawie zasady swobody umów uregulowanej w art. 353¹ K.c. Zgodnie z tym przepisem strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zatem granice zawieranego kontraktu wyznaczają m.in. obowiązujące przepisy o charakterze bezwzględnie zobowiązującym i zasady współżycia społecznego, które należy utożsamiać z dobrymi obyczajami i uczciwością. Tak określona w K.c. zasada swobody umów pozostawia stronom dużo swobody przy ustaleniu treści kontraktu.

Treść umowy

Z uwagi na fakt, że umowy cywilnoprawne mogą zostać uznane za stosunek zatrudnienia już po ich zawarciu, przedsiębiorcy oraz inne podmioty zawierające takie umowy powinni mieć świadomość, na jakiej podstawie kwalifikuje się określony stosunek prawny jako umowę cywilnoprawną lub stosunek pracy. Regułę interpretacyjną w tym zakresie zawiera art. 65 § 2 K.c. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, niż opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Zatem wpisanie do umowy o pracę słów zleceniodawca i zleceniobiorca oraz unikanie określenia zatrudnienie nie spowoduje, że umowa faktycznie będzie kreować stosunek zlecenia, jeżeli z jej treści będzie wynikać, iż strony faktycznie zawierają umowę o pracę. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 28 czerwca 2018 r., sygn. akt III AUa 133/18, wskazał, że: "Wyrażona w art. 353¹ K.c. zasada swobody umów, w myśl której stronom umowy gwarantuje się możliwość wyboru rodzaju stosunku prawnego, który będzie je łączył, nie oznacza dowolności kreowania stosunków prawnych (...). O tym, jaki stosunek prawny łączy strony w rzeczywistości rozstrzygają warunki, w jakich praca jest wykonywana, a nie sama nazwa umowy, czy nawet zamiar stron w tym zakresie". Chociaż użyte w art. 65 § 2 K.c. pojęcia "zgodny zamiar stron" i "cel umowy" mają charakter ocenny, to w tym miejscu warto pamiętać o art. 22 § 1¹ i 22 § 1² K.p., które jako przepisy ustawowe ograniczają swobodę stron w kreowaniu umowy cywilnoprawnej, która zawierana jest, gdy pomiędzy stronami faktycznie istnieje stosunek zatrudnienia.

Redakcja umów

Aby uniknąć sytuacji, w której zawarta przez strony umowa cywilnoprawna jest następczo uznawana przez sąd za umowę o pracę na podstawie pozwu pracownika o ustalenie istnienia stosunku pracy, którego złożenie jest dopuszczalne także po zakończeniu wykonania umowy, warto mieć świadomość, jakie są cechy najpopularniejszych umów "okołopracowniczych". Zarówno umowa o dzieło, jak i zlecenia uregulowane są w przepisach Kodeksu cywilnego, odpowiednio w art. 627 oraz art. 734 K.c., a do umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane innymi przepisami, stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu, co wynika z art. 750 K.c. Natomiast cechy stosunku pracy określone zostały w art. 22 K.p.

Stosunek pracy cechuje wykonywanie przez pracownika pracy określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy, pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Jeżeli strony zawrą umowę cywilnoprawną, która będzie posiadała takie cechy, to umowa taka stanowi faktycznie umowę o pracę, a pracownik może w takim przypadku wystąpić do sądu z pozwem o ustalenie istnienia stosunku pracy. Jeżeli sąd uzna takie roszczenie za zasadne, pracodawca będzie miał obowiązek rozliczyć kontrakt cywilnoprawny pod względem składkowym i podatkowym tak jak umowę o pracę oraz uiścić odsetki od należności publicznoprawnych. Ponadto, jak wynika z art. 281 pkt 1 K.p., czyn taki stanowi wykroczenie zagrożone karą grzywny w wysokości od 1.000 zł do 30.000 zł.

Taka redakcja przepisów nie powoduje, że zawieranie kontraktów cywilnoprawnych jest zakazane. Ma jednak przeciwdziałać zawieraniu "umów śmieciowych" w sytuacjach, gdy z obiektywnych względów należy zawrzeć umowę o pracę.

Kwalifikacja umów

Sądy orzekające w sprawach roszczeń osób zatrudnianych na podstawie kontraktów cywilnoprawnych wywodzących, że faktycznie wykonywały pracę w warunkach typowych dla umowy o pracę, nie mają wypracowanego stałego schematu przesądzającego o zakwalifikowaniu konkretnego zatrudnienia jako pracowniczego, bądź niepracowniczego.

W orzecznictwie wskazuje się jednak, że najistotniejszą rolę ma w tym zakresie treść art. 22 K.p. oraz zbadanie, czy wykonywana praca ma cechy w nim wymienione. Zatem nacisk nie jest kładziony na analizę brzmienia samej umowy, a na ustalenie rzeczywistych warunków jej realizacji.

W sytuacji gdy dokonane ustalenia doprowadzą do wniosku, że stosunek prawny łączący strony ma przeważającą ilość cech właściwych dla stosunku pracy, a więc gdy praca określonego rodzaju wykonywana jest za wynagrodzeniem na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, to należy przyjąć, że doszło do zatrudnienia na podstawie stosunku pracy. Nie ma przy tym znaczenia nazwa zawartej przez strony umowy.