Elastyczne systemy i rozkłady czasu pracy stosowane w pracowniczym zatrudnieniu

Stosowanie podstawowej organizacji czasu pracy ogranicza możliwość wydłużania dobowego wymiaru czasu pracy. Pracodawcy, u których organizacja czasu pracy wymaga większej elastyczności, mogą wprowadzać inne systemy czasu pracy, które pozwalają na wydłużenie dniówki roboczej, a także stosować ruchomy rozkład czasu pracy.

Ruchomy rozkład czasu pracy

Ruchomy czas pracy może przewidywać:

• różne godziny rozpoczynania pracy w dniach, które zgodnie z rozkładem są dla pracowników dniami pracy,
• przedział czasu, w którym pracownik decyduje o godzinie rozpoczęcia pracy w dniu, który zgodnie z rozkładem jest dla pracownika dniem pracy.

Należy wskazać, że wykonywanie pracy w ruchomej organizacji nie może naruszać prawa pracownika do odpoczynku dobowego wynoszącego co najmniej 11 godzin i tygodniowego wynoszącego co najmniej 35 godzin.

Wielką zaletą stosowania ruchomej organizacji jest to, że ponowne wykonywanie pracy w tej samej dobie nie stanowi pracy w godzinach nadliczbowych (art. 140¹ § 4 K.p.).

Może się jednak zdarzyć, że dwukrotna praca w tej samej dobie w ruchomej organizacji spowoduje wystąpienie nadgodzin. W kwestii tej wypowiedziało się Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w piśmie udostępnionym naszemu Wydawnictwu w dniu 20 listopada 2013 r. (patrz ramka).

Ruchomy czas pracy może być wprowadzony przez pracodawcę w każdym systemie czasu pracy, a także ustalony na pisemny wniosek pracownika. Wprowadzenie ruchomego czasu pracy przez pracodawcę odbywa się zgodnie z art. 150 § 3 K.p. Natomiast pracownik może wnioskować o ruchomy czas pracy na podstawie art. 150 § 5 K.p. Przy czym wniosek pracownika nie jest wiążący dla pracodawcy.

System równoważny w wersji podstawowej

Stosowanie systemu równoważnego w tzw. wariancie podstawowym jest możliwe, gdy uzasadnia to rodzaj pracy lub jej organizacja (art. 135 § 1 K.p.). Dopuszczalne jest wtedy przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin, który jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy.

Zasadniczo okres rozliczeniowy w tym systemie nie powinien przekraczać miesiąca. Jednak w szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 3 miesięcy, a przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych okres rozliczeniowy może wynieść 4 miesiące. Dodatkowo, jeżeli uzasadniają to przyczyny obiektywne lub techniczne albo dotyczące organizacji pracy, okres rozliczeniowy w systemie równoważnym może być przedłużony nawet do 12 miesięcy (art. 129 § 2 K.p.). W podstawowej wersji systemu równoważnego pracownikom przysługują nieprzerwane odpoczynki dobowy i tygodniowy.

Stosowanie równoważnego systemu czasu pracy umożliwia wydłużenie godzin pracy w niektórych dniach i skracanie w innych. System ten można łączyć z innymi rozkładami lub systemami, np. z pracą na zmiany czy ruchomą organizacją czasu pracy.

Praca przy dozorze urządzeń

System równoważny może być wprowadzony również przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy. Można w nim przedłużyć dobowy wymiar czasu pracy nie więcej niż do 16 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca (art. 136 § 1 K.p.), a na podstawie art. 129 § 2 K.p. nawet do 12 miesięcy.

Bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy należy pracownikowi udzielić odpoczynku w wymiarze odpowiadającym co najmniej ilości przepracowanych godzin (art. 136 § 2 K.p.). Odpoczynek ten jest udzielany pracownikowi niezależnie od odpoczynku tygodniowego.

Pilnowanie mienia lub ochrona osób

Do pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób oraz pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych także może być stosowany system równoważny, w którym dopuszcza się przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy nawet do 24 godzin na dobę, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym jednego miesiąca (art. 137 K.p.). Przy tego rodzaju pracy dopuszczalne jest przedłużenie okresu rozliczeniowego do 3 miesięcy w szczególnie uzasadnionych przypadkach, a przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych do 4 miesięcy, a na podstawie art. 129 § 2 K.p. nawet do 12 miesięcy.

Przy pracy przy pilnowaniu mienia lub osób, bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy wymagane jest udzielenie odpoczynku w wymiarze równym co najmniej ilości przepracowanych godzin. Odpoczynek ten przysługuje niezależnie od odpoczynku tygodniowego.

Przerywany system czasu pracy

Do pracowników może być stosowany przerywany system czasu pracy, uregulowany w art. 139 K.p. Przy czym w przypadku kierowcy odpowiednie regulacje co do tego systemu znajdują się w art. 16 ustawy o czasie pracy kierowców (Dz. U. z 2022 r. poz. 1473).

W systemie tym praca odbywa się według z góry ustalonego rozkładu, przewidującego nie więcej niż jedną przerwę w pracy w ciągu doby. Przerwa może trwać maksymalnie 5 godzin. Przerwy nie wlicza się do czasu pracy, jednak za czas jej trwania pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia przestojowego, o którym mowa w art. 81 K.p. W systemie tym należy pracownikowi zapewnić 11-godzinny nieprzerwany odpoczynek dobowy i 35-godzinny nieprzerwany odpoczynek tygodniowy obejmujący co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. Systemu przerywanego nie stosuje się do pracownika zatrudnionego w systemie równoważnym, skróconego tygodnia, weekendowym oraz w ruchu ciągłym.

System zadaniowy

W przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy lub jej organizacją albo miejscem wykonywania pracy może być stosowany system zadaniowego czasu pracy (art. 140 K.p.). Pracodawca, po porozumieniu z pracownikiem, ustala czas niezbędny do wykonania powierzonych zadań, uwzględniając wymiar czasu pracy wynikający z norm określonych w art. 129 K.p.

System zadaniowy ustala się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy. Jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy ani nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu pracy, określa się go w obwieszczeniu (art. 150 K.p.).

W systemie zadaniowym pracownik może dowolnie wyznaczać swój rozkład czasu pracy. Przy czym zakres zadań powinien być tak ustalony, aby pracownik miał możliwość wykonania ich w czasie nieprzekraczającym 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy, w przyjętym okresie rozliczeniowym.

Rozkład indywidualny

Na pisemny wniosek pracownika pracodawca może ustalić indywidualny rozkład jego czasu pracy w ramach systemu czasu pracy, którym pracownik jest objęty (art. 142 K.p.).

Indywidualny rozkład czasu pracy stosowany na wniosek pracownika zazwyczaj polega na odmiennej od pozostałych pracowników porze rozpoczynania pracy, odmiennej ilości godzin pracy w poszczególnych dniach (w ramach obowiązujących norm lub przedłużonego wymiaru dobowego), czasu wykorzystania przerw w pracy albo rozkładu dni wolnych z tytułu przeciętnie 5-dniowego tygodnia pracy.

Indywidualny rozkład czasu pracy wprowadzany na podstawie regulacji kodeksowych określa się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy, a jeżeli pracodawca nie jest objęty układem ani nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu pracy, w obwieszczeniu.

Skrócony tydzień pracy

Pracownik może wystąpić do pracodawcy z pisemnym wnioskiem o zastosowanie systemu skróconego tygodnia pracy. System ten dopuszcza możliwość wykonywania przez pracownika pracy przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia, przy równoczesnym wydłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej niż do 12 godzin (art. 143 K.p.).

W systemie tym obowiązuje okres rozliczeniowy nieprzekraczający 1 miesiąca, który na podstawie art. 129 § 2 K.p. można przedłużyć nawet do 12 miesięcy.

System ten wprowadza się na podstawie umowy o pracę (art. 150 § 6 K.p.).

Praca w weekendy

System pracy weekendowej pozwala na wykonywanie pracy wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta (art. 144 K.p.). W tym systemie czasu pracy dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym miesiąca. Także w systemie weekendowym dopuszczalne jest przedłużenie okresu rozliczeniowego, nie więcej niż do 12 miesięcy. Zastosowanie systemu pracy weekendowej następuje na pisemny wniosek pracownika, na podstawie umowy o pracę (art. 150 § 6 K.p.). System pracy weekendowej najczęściej stosuje się do pracowników zatrudnionych na część etatu. Pracujący na pełny etat w tej organizacji nie są w stanie w większości okresów rozliczeniowych wypracować pełnego wymiaru czasu pracy, gdyż nie pozwala na to praca - nawet w maksymalnym wymiarze dobowym - tylko w piątki, soboty, niedziele i święta.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 26.06.1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm.)