ORGANIZACJA SĄDÓW

Właściwość sądu rejonowego, okręgowego i apelacyjnego

Pracodawca i pracownik nie mają prawa wyboru tego czy ich sprawę rozpozna sąd rejonowy, czy sąd okręgowy w pierwszej instancji, ponieważ o tym decyduje właściwość rzeczowa, a tą przepisy określają w sposób obligatoryjny.

Przeważającą liczbę spraw pracowniczych rozstrzygają w pierwszej instancji sądy rejonowe. Sądy okręgowe na podstawie właściwości ogólnej są właściwe w sprawach o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe oraz od 1 lipca 2023 r. również o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 100.000 zł (wcześniej było to 75.000 zł).

W sprawach z powództwa pracowników ustalenie właściwości nie jest jednak takie oczywiste, ponieważ Kodeks postępowania cywilnego przekazuje liczne dodatkowe sprawy do właściwości sądów rejonowych. Bez względu na wartość przedmiotu sporu powierza im ponadto niektóre sprawy niemajątkowe, ale w praktyce są to te najczęściej występujące (art. 461 § 1¹ K.p.c.). Te ostatnie dotyczą uchylania kar porządkowych, pozwów o wydanie lub sprostowanie świadectwa pracy oraz roszczeń z tym związanych, np. o odszkodowanie za szkody związane z niewydaniem lub wydaniem niewłaściwego świadectwa pracy. Roszczenia o charakterze majątkowym przekazane do wyłącznej właściwości sądów rejonowych, także wówczas gdy wartość przedmiotu sporu przekracza 100.000 zł, są następujące:

• o ustalenie istnienia stosunku pracy,
• o ustalenie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy,
• o przywrócenie do pracy,
• o przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy i roszczenia dochodzone łącznie z tymi sprawami,
• o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy.

Pamiętać należy, że roszczenie o odszkodowanie "w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy" to odszkodowanie, które przysługuje alternatywnie względem roszczeń o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy (por. postanowienie SN z 14 czerwca 2016 r., sygn. akt II PZ 9/16).

Członek zarządu otrzymuje miesięcznie wynagrodzenie w wysokości 50.000 zł. Wystąpił o odszkodowanie za naruszające przepisy prawa pracy wypowiedzenie umowy o pracę i domaga się 150.000 zł. Mimo, że wartość przedmiotu sporu jest wyższa niż 100.000 zł, właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd rejonowy.

Zasada ta nie obejmuje natomiast dochodzonych na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego roszczeń o odszkodowanie "uzupełniające". Sprawę o zapłatę takiego roszczenia w kwocie wyższej niż 100.000 zł rozpozna sąd okręgowy.

Właściwość miejscowa

Właściwość miejscową (ogólną) sądu w sprawach z powództwa pracodawcy określa miejsce zamieszkania pozywanego pracownika, tj. miejscowość, w której przebywa on z zamiarem stałego pobytu. W przypadku osoby niemającej miejsca zamieszkania w Polsce, decydowało będzie jego miejsce pobytu w Polsce, a jeśli nie jest ono znane, właściwy będzie sąd, w którym pozwany miał miejsce ostatniego zamieszkania w Polsce.

W przypadku powództw pracownika, ogólną właściwość sądu ustala się identycznie, jeśli pracodawcą jest - osoba fizyczna. W przypadku pozwania spółki, właściwy do rozpoznania sprawy będzie sąd, w którego okręgu znajduje się siedziba pozwanego, przez którą należy rozumieć miejscowość, w której siedzibę ma organ zarządzający pracodawcy. Siedziba ta może być jednak określona w inny sposób przez statut danego podmiotu. W przypadku pracodawców mających kilka oddziałów, o właściwości miejscowej ogólnej decydowało będzie to czy pracodawcą jest dla pracownika osoba prawna, czy też jeden z jej oddziałów.

Spółka z o.o. ma siedzibę w Poznaniu. Tam zatrudnieni są wyłącznie członkowie zarządu. Pracowników produkcyjnych zatrudniają wyłącznie oddziały w Gdańsku, Białymstoku oraz Łomży i zgodnie ze statutem spółki każdy z oddziałów jest pracodawcą dla zatrudnianych pracowników. Dla pracownika żadnego z oddziałów właściwym nie będzie Sąd Rejonowy ani Sąd Okręgowy w Poznaniu, mimo że tam jest siedziba spółki.

Właściwość ogólna nie jest jedyną opcją w sprawach przed sadem pracy. Można jeszcze wybrać sąd właściwy według właściwości przemiennej, tj. ten, w którego okręgu praca jest, była lub miała być wykonywana.

Sąd, do którego wpłynie pozew w sprawie z zakresu prawa pracy z powództwa pracownika, nie jest niewłaściwym miejscowo do rozpoznania tej sprawy, choćby w pozwie nie wskazano okoliczności faktycznych uzasadniających tą właściwość, jeżeli zachodzi którakolwiek z podstaw właściwości.

W sprawach toczących się przed sądem pracy ze względu na zasady celowości można dokonać przekazania sprawy do innego sądu (art. 461 § 3 K.p.c.). Warunkiem jej przekazania jest jednak zgodny wniosek stron. Przekazanie sprawy zwykle uzasadniało to, że większość osób występujących w sprawie, nie tylko stron, ale i świadków, zamieszkuje w pobliżu siedziby sądu, do którego sprawa ma być przekazana, a z dala od sądu właściwego według właściwości ogólnej lub przemiennej. W świetle obowiązywania od kilku lat przepisów epizodycznych wprowadzających zdalne rozprawy na podstawie art. 15zzs¹ ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1327), dalej specustawy i kolejnego projektu zmian wprowadzających zdalne posiedzenia na stałe do procedury cywilnej (por. uchwalona przez Sejm 7 lipca 2023 r. ustawa o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw; na dzień oddania niniejszego dodatku do druku ustawa znajduje się w Senacie) oraz możliwości składania zeznań przez świadków w formie pisemnej, ta okoliczność traci na znaczeniu. Sąd nie jest natomiast związany wnioskiem stron. Jeśli jednak zostanie on już uwzględniony, to sąd, któremu sprawę przekazano musi rozpoznać sprawę.

Jeżeli pozew zostanie wniesiony do sądu niewłaściwego miejscowo, sąd postanowieniem przekazuje sprawę do sądu właściwego. Na postanowienie to przysługuje zażalenie pionowe. Sąd, któremu przekazano sprawę, jest związany postanowieniem o przekazaniu. Wcześniejsze przekazanie sprawy ze względu na brak właściwości miejscowej nie uniemożliwia złożenia wniosku przez strony o przekazanie sprawy do innego sądu ze względów celowości.

Pracodawca jako powód zwykle pozywa pracownika o zapłatę odszkodowań za szkodę wyrządzoną pracodawcy - w tym na podstawie umów o odpowiedzialności materialnej, za naruszenie zakazu konkurencji, zwroty dofinansowania szkoleń, zapłatę kwot nienależnie przelanych pracownikowi czy zwrot kwot wyegzekwowanych przez pracownika na podstawie rygoru natychmiastowej wykonalności.

Pozew o zapłatę kwoty wyższej niż 100.000 zł należy złożyć do sądu okręgowego.

Uwaga! Zasadą jest, że przed sądem pracy pracodawca może zostać pozwany tylko przez pracownika. Jest jednak kilka wyjątków. Po pierwsze organizacja związkowa jest uprawniona do wystąpienia z powództwem o zwrot środków wydatkowanych niezgodnie z prawem z funduszu socjalnego lub o utworzenie funduszu socjalnego. Ponadto z roszczeniami przeciwko firmie wystąpić mogą także spadkobiercy albo osoby bliskie zmarłego pracownika. Dotyczy to sytuacji, w których pracodawca nie wypłacił należności przysługujących tym osobom po wygaśnięciu stosunku pracy.

Wachlarz spraw, w których pracodawca zmuszony zostaje do uczestnictwa w procesie na skutek pozwu pracownika jest znacznie szerszy. Przede wszystkim pracownicy równie często co o roszczenia pieniężne występują z innymi roszczeniami majątkowymi (niepieniężnymi) lub domagają się spełnienia roszczeń o charakterze niemajątkowym. Nie da się skatalogować wszystkich pozwów o zapłatę, przykładowo wymienić można te najczęstsze, tj. o zapłatę odszkodowań za naruszające przepisy lub niezasadne wypowiedzenie umowy o pracę lub rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia, odszkodowania za mobbing, dyskryminację w zatrudnieniu, zapłatę zaległych wynagrodzeń, wynagrodzeń ze szczególnym uwzględnieniem dodatków za nadgodziny, nagród jubileuszowych, ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy, ekwiwalentu za odzież roboczą i jej pranie, odpraw ze zwolnień grupowych lub wynikających z wewnętrznych przepisów płacowych i inne świadczenia przysługujące z mocy zakładowych przepisów prawa pracy.

Roszczenia o charakterze majątkowym, ale niepieniężnym, to głównie pozwy zawierające odwołanie od wypowiedzenia umowy, zmierzające do uznania bezskuteczności wypowiedzenia umowy, przywrócenie do pracy lub nawiązanie stosunku pracy.

Roszczenia o charakterze niemajątkowym, to przede wszystkim sprostowanie świadectwa pracy lub uchylenie kary porządkowej, sprawy dotyczące dokumentacji zatrudnienia. Sąd Najwyższy dopuszcza bowiem różne pozwy dotyczące dokumentacji pracowniczej np. o usunięcie z akt osobowych dokumentów. Pozwy obejmujące roszczenia pieniężne, jak i niepieniężne mogą dotyczyć wypadków przy pracy.

Szczególną uwagę pracodawcy zwrócić powinni na pozwy o ustalenie stosunku pracy. Dotyczy to sytuacji, w których strony zawarły umowę cywilnoprawną (umowę o dzieło, świadczenie usług, zlecenia), a w rzeczywistości charakteryzowała się ona cechami stosunku pracy. W tego typu sprawach sąd zbada jaka była przeważająca ilość cech łączącego strony stosunku prawnego i w oparciu o te ustalenia wyda rozstrzygnięcie. Jest to jedyna kategoria spraw, w której z roszczeniem w imieniu pracownika wystąpić może także inspektor pracy. Pozornie niegroźny pozew o ustalenie stosunku pracy po jego przegraniu zwiastować może zgłoszenie innych o zapłatę roszczeń wynikających z tego ustalenia.

W stosunkach pracy czasem pojawia się między pracownikiem a pracodawcą kilka kwestii spornych. Zwykle wszystkie spory mogą zostać objęte jednym pozwem czy to pracodawcy, czy pracownika. W przypadku tego drugiego może się jednak zdarzyć, że poszczególne z roszczeń w pierwszej instancji rozpoznawać będą różne sądy właściwe rzeczowo. Pracodawca może zatem otrzymać kilka różnych pozwów od tego samego pracownika. Zgłaszanie kilku roszczeń jest dopuszczalne, gdy dla rozpoznania wszystkich zgłoszonych żądań uzasadniona była właściwość sądu rejonowego lub okręgowego ze względu na ogólną wartość roszczeń, dla żadnego z nich nie jest przewidziane postępowanie odrębne, a ponadto nie zachodzi niewłaściwość sądu niezależna od wartości przedmiotu sporu (art. 191 K.p.c.). Konieczne jest ponadto aby skład sądu był identyczny dla każdego ze zgłoszonych roszczeń. Niedopuszczalne jest kumulowanie w jednym pozwie roszczeń podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym i zwyczajnym i co do zasady roszczeń podlegających rozpoznaniu w składzie ławniczym i jednoosobowym.

Zgodnie z art. 47 § 1 i 2 K.p.c., w pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy z zakresu prawa pracy o:

a) ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia oraz o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy,

b) naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane,

c) odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu.

Jak wynika z powyższego wyliczenia, ławnicy uczestniczą wyłącznie w niektórych sprawach inicjowanych przez pracowników, w których pracodawca jest pozwanym. Na mocy przepisów antycovidowych ławnicy przez okres ponad 2 lat nie orzekali, dopiero ustawą z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 614) przywrócono składy ławnicze, ale tylko w zakresie spraw, które wpłynęły po 14 kwietnia 2023 r. (czyli po częściowym wejściu w życie tej ustawy, ponieważ zasadnicza jej część weszła w życie z dniem 1 lipca 2023 r.).

W stosunkach pracowniczych istnieje zakaz zawierania umów o właściwość sądu, czyli tzw. umów prorogacyjnych (por. wyrok z 20 maja 2014 r., sygn. akt I PK 285/13). Sąd Najwyższy uważa, że umowy dotyczące poddania sporów wynikających z umowy o pracę właściwości określonego przez strony sądu są niedopuszczalne, ponieważ w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy szczególna i wyczerpująca regulacja właściwości miejscowej sądu wyłącza każdą właściwość ustalaną zgodnie z przepisami o postępowaniu zwykłym, tj. w szczególności właściwość przemienną i wyłączną (art. 461 K.p.c.). Jest to właściwość przemienna (konkurencyjna) w stosunku do właściwości ogólnej i można ją określić jako szczególny przypadek właściwości wyłącznej, do której art. 46 § 1 K.p.c. (dopuszczający zawieranie umów prorogacyjnych) nie ma zastosowania.

Kancelaria adwokacka z Poznania prowadzi obsługę prawną spółki z Lublina. Z Poznania pochodzi też cały zarząd i prokurenci spółki. W związku z tym do każdej indywidualnej umowy o pracę wpisano punkt, że wszelkie spory wynikające z umowy o pracę rozpozna sąd właściwy dla okręgu Sądu Rejonowego Poznań Stare Miasto. Zapis ten jest nieważny. Sąd poznański przekaże sprawę według właściwości ustalonej na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego.