POSTĘPOWANIE DOWODOWE

Pracodawca w każdej ze spraw, w których jest powodem lub pozwanym jest zobowiązany przedstawić fakty i dowody na ich poparcie. Ciężko jest jednak bez oceny okoliczności każdej konkretnej sprawy wskazać jak rozłoży się ciężar dowodu, tzn. co kto musi udowodnić żeby wygrać sprawę. Gdy pracodawca jest powodem, musi przedstawić fakty potwierdzające zasadność swojego roszczenia, a gdy jest pozwanym, fakty tamujące uwzględnienie roszczenia przeciwnika.

Zasadą jest jednak to, że to strony, a więc tak pracodawca, jak i pracownik, a nie sąd przedstawiają dowody. Jak wiadomo w procesach pracowniczych czasem zasada ta doznaje mniejszych lub większych odstępstw na korzyść pracownika, tym niemniej także w tych postępowaniach sąd nie powinien szukać dowodów, które pomogłyby wygrać którejkolwiek ze stron, a już z pewnością nie zrobi tego w celu wykazania zasadności twierdzeń pracodawcy, który jest profesjonalnym podmiotem. Firma nie powinna zatem liczyć na to, że sąd w celu ustalenia prawdziwej wersji przebiegu zdarzeń dopuści dowód z urzędu.

Obowiązek przedstawiania dowodów w celu udowadniania faktów wskazywanych przez pracodawcę bierze się stąd, że w sprawach toczących się przed sądami powszechnymi, włączając w to sądy pracy, obowiązuje zasada sporności (kontradyktoryjności). W konsekwencji sąd nie musi ustalać prawdy materialnej (obiektywnej), czyli wyjaśniać tego jak naprawdę wyglądały fakty, na których powód opiera swoje roszczenie. Sąd ocenia natomiast, które z okoliczności faktycznych przedstawionych przez powoda i pozwanego zostały przez nich udowodnione i jakie konsekwencje prawne z tego wynikają. Jeśli zatem pracodawca nie przedstawi faktów i dowodów, które przekonają sąd o słuszności jego twierdzeń, będą traktowane tak jakby nie istniały i przegra sprawę, nawet jeśli obiektywnie rzecz biorąc racja leżała po jego stronie. Wyjątkowo sąd może dopuścić dowód z urzędu. Może to mieć miejsce w sytuacjach wyjątkowych i nienasuwających podejrzeń co do naruszenia zasady bezstronności przy dopuszczeniu dowodu z urzędu. Sąd Najwyższy konsekwentnie opowiada się jednak przeciwko temu, aby sąd również w sprawach, w których powodem jest pracownik zastępował bezczynność strony, która powinna dowodzić swych roszczeń (por. wyrok SN z 5 lutego 2002 r., sygn. akt I PKN 846/00). Do wypadków gdzie dowód z urzędu powinien być dopuszczony, orzecznictwo zalicza w pierwszej kolejności sprawy, w których strony zmierzają do obejścia prawa, rażącą nieporadność strony działającej bez adwokata lub radcy prawnego, której - wobec niepodjęcia przez nią właściwych czynności, mimo stosownych pouczeń sądu - grozi naruszenie interesu podlegającego szczególnej ochronie. Na sądzie spoczywa także obowiązek skorzystania z omawianego uprawnienia, gdy zachodzi podejrzenie prowadzenia przez strony procesu fikcyjnego.

Od działania za strony w zakresie postępowania dowodowego odróżnić należy realizowanie przez przewodniczącego składu obowiązków w zakresie pouczeń. Sąd może pouczać strony procesu o czynnościach procesowych, co dotyczy również postępowania dowodowego (art. 5 K.p.c.). Zakres dopuszczalnych pouczeń jest bardzo szeroki i uległ kolejnemu rozszerzeniu od 1 lipca 2023 r., o czym była mowa wcześniej. Przewodniczący składu może obecnie powiedzieć stronom w sposób znacznie obszerniejszy niż dotąd, jakie dowody i fakty muszą wskazać, aby wygrać sprawę. Dopuszczalna jest nawet taka sytuacja, że sędzia wprost powie, i to już na posiedzeniu przygotowawczym lub na początku rozprawy, że brak przeprowadzenia określonych dowodów bądź wskazania faktów skutkować będzie przegraniem procesu przez stronę. Co więcej sędzia może poinformować strony o przewidywanym wyniku sprawy po przeprowadzeniu części postępowania dowodowego. Jest to zerwanie z obowiązującą od kilkudziesięciu lat zasadą sędziego jako bezstronnego obserwatora, który przysłuchuje się tylko sporowi stron, zaś swój pogląd co do tego jak sprawa będzie rozstrzygnięta wyraża dopiero w wyroku i jego uzasadnieniu. Ta zmiana proceduralna, nawet jeśli nie we wszystkich sądach, jest w pełni stosowana i znalazła kontynuację w tegorocznej nowelizacji procedury cywilnej.

Jeśli chodzi o typowe pouczenia dotyczące tego jak dokonywać czynności procesowych, to liczyć na nie może tylko pracodawca niekorzystający z pomocy adwokata lub radcy prawnego. Pracodawca decydujący się na samodzielne występowanie przed sądem, który nie jest pewny co do dopuszczalności podejmowania konkretnych czynności w postępowaniu dowodowym, kwestii odpłatności tych czynności, czy formy swego udziału w tym postępowaniu, powinien sam domagać się wyjaśnienia mu tych kwestii. Pouczenia dokonać może nie tylko sędzia podczas rozprawy, ale w kwestiach technicznych również sekretariat sądu czy w większych sądach pracownik biura obsługi interesanta.

Pewna część spraw zakończyć się może bez prowadzenia postępowania dowodowego. Po pierwsze w niektórych procesach okoliczności faktyczne, na których strony opierają swoje twierdzenia są bezsporne zaś kontrowersje dotyczą tylko wykładni prawa. Po drugie dowodzenie nie jest konieczne wtedy, gdy pozwany uzna powództwo w całości. Po trzecie, gdy sąd wyda nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym lub nakazowym lub wyrok zaoczny, a pozwany nie wniesie sprzeciwu lub zarzutów od nakazu zapłaty lub sprzeciwu od wyroku zaocznego, który uprawomocni się. Niecelowe jest wreszcie przeprowadzanie postępowania dowodowego w sprawach, w których strony zawarły ugodę na posiedzeniu przygotowawczym, na rozprawie lub przed mediatorem.

Ustalenie faktów spornych jest bardzo istotne w aspekcie postępowania dowodowego. Zaprzeczenie faktom, które przedstawia strona przeciwna nie może odbyć się tak jak przed nowelizacjami procedury, za pomocą jednozdaniowego sformułowania - "Zaprzeczam wszystkim faktom poza tymi przyznanymi". Obecnie w piśmie procesowym (najczęściej odpowiedzi na pozew lub replice na tę odpowiedź) trzeba wyszczególnić wszystkie konkretne fakty jakim się zaprzecza, inaczej sąd uzna, że zostały one przyznane, co może mieć bardzo negatywny wpływ na wynik sprawy. Odpowiednio należy formułować wnioski dowodowe. Powinny one wyraźnie wskazywać fakty, które mają zostać wykazane konkretnym dowodem (art. 235¹ K.p.c.). Wykluczone jest zatem powoływanie dowodu "na okoliczności wskazane w pozwie". Jeśli wniosek dowodowy nie odpowiada tym wymogom, sąd go pominie niezaskarżalnym postanowieniem (art. 235² K.p.c.). Sąd nie jest natomiast związany swym postanowieniem dowodowym, może je więc zmienić lub uchylić stosownie od okoliczności.

Przepis art. 235² K.p.c. przewiduje, że oprócz błędnego sformułowania wniosku dowodowego sąd może w szczególności pominąć dowód:

1) którego przeprowadzenie wyłącza przepis K.p.c.,

2) mający wykazać fakt bezsporny, nieistotny dla rozstrzygnięcia sprawy lub udowodniony zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,

3) nieprzydatny do wykazania danego faktu,

4) niemożliwy do przeprowadzenia,

5) zmierzający jedynie do przedłużenia postępowania.

Pomijając dowód, sąd wydaje postanowienie, w którym wskazuje podstawę prawną tego rozstrzygnięcia. W miarę potrzeby sąd oznaczy w postanowieniu także miejsce i termin przeprowadzenia dowodu. Ma ponadto możliwość odwołania się do treści wniosku strony, jeśli to ona wnioskowała o przeprowadzenie dowodu bez konieczności przepisywania całej tezy dowodowej do treści postanowienia.

Postanowienia sądu dotyczące dowodów - tak dopuszczające dowód, jak i oddalające wniosek dowodowy są niezaskarżalne. Jeśli sąd oddalił wniosek pracodawcy, a zgłaszany dowód miał w jego opinii istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, może podnieść tę kwestię dopiero w apelacji od wyroku. Po wydaniu niekorzystnego dla siebie rozstrzygnięcia powinien jednak złożyć zastrzeżenie do protokołu w trybie art. 162 K.p.c. i poprosić o wpisanie tego zastrzeżenia do protokołu. Ostateczny termin na złożenie tego zastrzeżenia to kolejne posiedzenie sądu.

Dowodu nigdy nie wymaga treść powszechnie obowiązujących przepisów prawa czyli ustaw, rozporządzeń zgodnie z zasadą - sąd zna prawo. Inaczej jest natomiast z przepisami prawa zakładowego, takimi jak regulaminy, układy zbiorowe pracy, czy porozumienia. Pracownik lub pracodawca, którzy wywodzą z nich skutki prawne muszą przedstawić je sądowi, ponieważ przepisy te nie są najczęściej nigdzie publikowane. Dowodu nie wymagają fakty notoryjne, czyli fakty powszechnie znane, fakty znane sądowi z urzędu, i co jest nowością, fakty, o których informacja jest powszechnie dostępna, sąd powinien jednak zwrócić na nie uwagę stronom. Zamieszczenie w internecie informacji o fakcie nie oznacza, że jest on powszechnie znany w rozumieniu art. 228 § 1 K.p.c. (zob. wyroki SN z 30 stycznia 2014 r., sygn. akt III CSK 79/13 oraz z 10 lutego 2010 r., sygn. akt V CSK 269/09, OSNC 2010/9/127).

Dowodami w postępowaniu przed sądem pracy są zeznania świadków, stron, opinie biegłych oraz prawie zawsze dokumenty. Katalog środków dowodowych w postępowaniu cywilnym, którego odmianą jest postępowanie przed sądem pracy jest otwarty, zatem złożyć można każdy dowód dostępny stronie. Zwykle podstawowym i niezmiernie istotnym dowodem w licznych procesach pracowniczych są akta osobowe. Coraz częściej dowodami są nośniki elektroniczne, dane z systemów komputerowych, zapisy z kamer itp.

Świadkowie zeznają natomiast na okoliczność tego co zaobserwowali lub słyszeli. Wniosek o przesłuchanie świadka oprócz tezy dowodowej musi zawierać dane personalne i adres zamieszkania świadka.

Uwaga! Nikt nie ma prawa odmówić składania zeznań przed sądem poza ściśle określonymi wyjątkami. Obejmują one małżonków stron (również po ustaniu małżeństwa), ich wstępnych (to jest rodziców dziadków), zstępnych (dzieci, wnuków) i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia (art. 261 § 1 K.p.c.). Świadek może ponadto odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych wyżej, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej (art. 261 § 2 K.p.c.). Prawa odmowy składania zeznań nie mają natomiast aktualni czy byli pracownicy zatrudnieni u pracodawcy.

Jeśli rozprawa odbywa się w sposób tradycyjny, sąd wzywa świadka celem przesłuchania. Miejsce przesłuchania, jego czas, nazwiska stron i przedmiot sprawy zostają określone na wezwaniu, które zostaje doręczone świadkowi za potwierdzeniem odbioru. Doręczenie to może nastąpić w mieszkaniu świadka, w pracy, lub tam gdzie się go zastanie. Każda osoba wezwana przez sąd ma obowiązek stawić się przed sądem. Przesłuchanie świadków odbywa się podczas tradycyjnej rozprawy w sądzie (z zastrzeżeniem opisanych w dalszej części pisemnych zeznań), a pracodawca i pracownik lub ich pełnomocnicy mogą zadawać świadkom pytania. Osoba niepełnosprawna, albo obłożnie chora może po zgłoszeniu takiej potrzeby zostać przesłuchana w swoim mieszkaniu albo w szpitalu przez sędziego wyznaczonego, o czym mowa w dalszej części niniejszego opracowania.

Od ponad dwóch lat znaczna część rozpraw odbywa się w sposób zdalny. Zgodnie z art. 15zzs⁷ specustawy, w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania tego z nich, który obowiązywał jako ostatni, Sąd Najwyższy, w razie zaistnienia przesłanek, o których mowa w art. 398¹¹ § 1 K.p.c., może przeprowadzić rozprawę przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie jej na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. Stan zagrożenia epidemicznego (obowiązujący jako ostatni) został odwołany z dniem 1 lipca 2023 r. (§ 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 14 czerwca 2023 r. w sprawie odwołania na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego, Dz. U. poz. 1118). Jeszcze więc przez pewien czas, część rozpraw odbywać się będzie w sposób zdalny na podstawie tych przepisów.

Uwaga! Obecnie w parlamencie procedowany jest projekt wprowadzający posiedzenia zdalne, a w zasadzie hybrydowe, to znaczy stacjonarne z możliwością połączenia się z sądem zdalnie do Kodeksu postępowania cywilnego na stałe jako jedna z form procedowania sądu (por. powołana wcześniej ustawa z 7 lipca 2023 r.). Jeśli sąd przesłuchuje świadka w taki sposób, on jak i strony lub ich pełnomocnicy, otrzymują link do rozprawy z sądu, zaś samo przesłuchanie wygląda w sposób zbliżony do tego na rozprawie stacjonarnej. Warto dodać, że subiektywne przekonanie o braku wiedzy o sprawie, czy stronach, nie stanowi jednak żadnego usprawiedliwienia dla niestawiennictwa świadka i osoba lekceważąca sąd może otrzymać grzywnę lub zostać przymusowo doprowadzona (art. 274 § 1 K.p.c. w zw. z art. 163 § 1 K.p.c.).

Od 7 listopada 2019 r. dopuszczalne jest złożenie zeznań przez świadków na piśmie (art. 271¹ K.p.c.). Jest to rozwiązanie kontrowersyjne, mimo tego, że świadek podpisuje tekst przyrzeczenia i odpowiada karnie za fałszywe zeznania według ogólnych reguł. Jeśli zeznania są bardzo istotne, warto oponować przeciwko tej formie przesłuchania, ponieważ z praktyki sądowej wynika, że zeznania składane w tej formie są mało wiarygodne, niepełne i bardzo łatwo druga strona może je zmanipulować. Z praktyki sądowej wiadomo, że przesądzenie prawdomówności zeznań danej osoby jest możliwe nie tylko poprzez samą ocenę treści zeznań danej osoby, ale także jej zachowania, gestów obserwacji mimiki. Tylko odpowiednio zadawane pytania w trakcie przesłuchania potrafią doprowadzić do wykazania, że dana osoba zeznaje nieprawdę, nie mówi prawdy, zaś całe nieprawdziwe zeznania przygotowała wcześniej na potrzeby procesu.

Dowody należy zgłaszać zawsze przed sądem pierwszej instancji, zaś te zgłoszone dopiero w postępowaniu apelacyjnym najczęściej zostaną pominięte. Powinność dopuszczenia przez sąd odwoławczy dowodu zawnioskowanego dopiero w apelacji występuje tylko wówczas, gdy apelujący nie miał możliwości przedstawienia takiego dowodu przed sądem pierwszej instancji. Dotyczy to nie tylko dowodów, ale także nowych faktów, które były już znane stronom w trakcie trwania procesu przed sądem pierwszej instancji. Sąd odwoławczy rozpoznający apelację władny jest pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Decyzja czy takie dowody dopuścić, należy zatem wyłącznie do swobodnego uznania sądu odwoławczego rozpoznającego apelację (art. 381 K.p.c.) W orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtował się pogląd, iż za nowe fakty i dowody należy uznać takie, które nie istniały wcześniej lub o których istnieniu stronie nie było wiadomo w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji. Ponowienia lub uzupełnienia dowodu w postępowaniu apelacyjnym nie można żądać również tylko dlatego, że wnioskujący o nie spodziewał się korzystnej dla siebie oceny dowodów przez sąd pierwszej instancji (por. wyrok SN z 10 lipca 2003 r., sygn. akt I CKN 503/01).

Strona zgłaszająca nowe dowody dopiero w postępowaniu apelacyjnym jest zobligowana z mocy art. 368 § 1² K.p.c. uprawdopodobnić przyczynę, która spowodowała, że nie mogła powołać ich przed sądem pierwszej instancji lub dlaczego potrzeba powołania się na nie wynikła później. Strona, która z przyczyn zawinionych uniemożliwiła przeprowadzenie dowodu w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, nie może skutecznie w postępowaniu apelacyjnym podnosić zarzutu nieprzeprowadzenia tego dowodu, co oznacza, że sąd drugiej instancji może pominąć wniosek dowodowy w tym zakresie (por. wyrok SN z 15 marca 2006 r., sygn. akt II PK 165/05, OSNP 2007/5-6/69).

Dopuszczenie dowodu z opinii biegłego uwarunkowane jest natomiast tym, żeby do rozstrzygnięcia sprawy wymagane były wiadomości specjalne. Jeśli tylko taka potrzeba zachodzi odnośnie okoliczności, które powinien udowodnić pracodawca, dowód z opinii biegłego będzie konieczny aby wygrać sprawę. Jeżeli do poczynienia ustaleń istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy potrzebne są wiadomości specjalne, sąd nie może dokonywać ich sam, nawet gdyby miał w tej dziedzinie odpowiednie kwalifikacje merytoryczne; posiadanie takich kompetencji ułatwia jedynie ocenę opinii biegłego (por. wyrok z 26 stycznia 2006 r., sygn. akt I CSK 166/06). Ponadto w sprawie, do której rozstrzygnięcia wymagane są wiadomości specjalne, sąd nie może wydać rozstrzygnięcia wbrew wnioskom wypływającym z opinii uznanej za rzetelną i fachową. Przyjmowana powszechnie zasada, iż sąd jest najwyższym biegłym, nie może prowadzić do wniosku, że sąd może biegłego zastępować (por. wyrok SN z 14 maja 2009 r., sygn. akt II UK 211/08). Sąd może oceniać opinię biegłego pod względem fachowości, rzetelności czy logiczności. Może pomijać oczywiste pomyłki czy błędy rachunkowe. Nie może jednak nie podzielać poglądów biegłego, czy w ich miejsce wprowadzać własnych stwierdzeń (por. wyrok SN z 19 grudnia 1990 r., sygn. akt I PR 148/90). Sąd nie może zatem wbrew opinii biegłych, dostarczających sądowi wiedzy specjalistycznej koniecznej do dokonania stosownych ustaleń wymagających wiadomości specjalnych - oprzeć się na własnym przekonaniu, zasadach logicznego myślenia, doświadczenia życiowego i wiedzy powszechnej. Kryteria takie nie obejmują bowiem wiedzy specjalistycznej. Dowody z zeznań strony czy przesłuchania świadków mogą mieć przy czynieniu tego typu ustaleń wyłącznie charakter uzupełniający - z jednej strony pomocny przy sporządzeniu opinii przez biegłego, a z drugiej pozwalający sądowi ocenić jej przydatność.

Sąd najczęściej dopuszcza dowód z opinii biegłych, wskazując biegłego z listy biegłych prowadzonej przez prezesa danego sądu okręgowego. Gotową opinię biegłych sąd doręcza stronom. Pracodawca i jego przeciwnik w wyznaczonym przez sąd terminie mogą się do niej ustosunkować. Zwykle doręczając odpis opinii sąd zapyta też czy strona chce wezwania biegłego na rozprawę. Oczywiście nawet w razie braku takiego zobowiązania, żądanie wezwania biegłego na rozprawę celem uzupełnienia lub doprecyzowania opinii strony niezadowolone lub mające wątpliwości co do jej treści mogą również zgłosić samodzielnie. Na rozprawie istnieje możliwość wyjaśnienia niejasności opinii czy zadawania biegłemu dodatkowych pytań. Biegły może ponadto uzupełnić opinię na piśmie.

Jeśli opinia biegłego jest niekorzystna, jedyną możliwością jej podważenia jest przeprowadzenie dowodu z opinii innego biegłego czy instytutu naukowego. Aby taki dowód został jednak dopuszczony, strona zgłaszająca taki wniosek powołać się musi na wady wydanej już opinii w zakresie jej fachowości, rzetelności czy logiczności. Potrzeba powołania innego biegłego powinna jednak wynikać z okoliczności sprawy, a nie z samego niezadowolenia strony z dotychczas złożonej opinii (por. wyrok SN z 16 września 2009 r., sygn. akt I PK 79/09). Jeśli została wydana opinia nawet niekorzystna dla strony, ale jest ona rzetelna, logiczna i niebudząca wątpliwości, sąd prawdopodobnie pominie kolejne wnioski dowodowe i raczej nie należy spodziewać się podważenia takiej decyzji przez sąd odwoławczy.

Biegli za sporządzenie opinii mają prawo żądać wynagrodzenia. Zasady opłacania i rozliczania wydatków z tym związanych uzależnione są od rodzaju sprawy oraz osoby zgłaszającej wniosek dowodowy. Pracodawca zgłaszając wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego zostanie zobowiązany do uiszczenia zaliczki na koszt przeprowadzenia takiego dowodu. Wysokość zaliczki określa sąd uwzględniając przewidywaną kwotę wydatków. Jeśli zaliczka nie zostanie wpłacona, sąd pominie zgłaszany dowód. Wpłacenia zaliczki sąd może zażądać także wtedy, gdy zawnioskowany został dowód z przesłuchania świadków i sąd spodziewa się kosztów związanych ich dojazdem lub zapłatą za utracone wynagrodzenie świadka.

Te zasady dotyczące dowodzenia za pomocą opinii biegłych, mają od 7 listopada 2019 r. jeden bardzo istotny wyjątek dotyczący postępowania uproszczonego (gdy wartość przedmiotu sporu nie przewyższa 20.000 zł). W tym postępowaniu sąd także wtedy, gdy wymagane są wiadomości specjalne, jest uprawniony do dokonania własnej oceny zasadności lub wysokości świadczenia.