Tryb wykonywania badań profilaktycznych

Zasady przeprowadzania badań profilaktycznych zostały uregulowane w art. 229 K.p. (o którym już wcześniej wspomniano), a także w przepisach w sprawie badań.

Z uwagi na dużą rotację pracowników, pracodawca postanowił, że zatrudniając nowego pracownika zobowiąże go jednocześnie do wykonania badań we wskazanej mu placówce medycznej i zapłaci za nie z własnych środków, które zostaną zwrócone dopiero po 3-miesięcznym okresie próbnym. Takie działanie jest niedopuszczalne. Pracodawca jest obowiązany finansować wszystkie świadczenia związane z profilaktyczną opieką zdrowotną nad pracownikami, a koszty tej opieki nie mogą w żaden sposób obciążać pracowników niezależnie od tego, czy pracodawca przedłuży z nim stosunek pracy, czy też nie.

Zarówno okresowe, jak i kontrolne badania lekarskie powinny być przeprowadzane w miarę możliwości w godzinach pracy i tak też pracodawca powinien kierować na nie pracowników (art. 229 § 3 K.p.). Dopiero w przypadku, gdy nie jest to możliwe ze względu np. na harmonogram czasu pracy (wyłącznie w soboty i niedziele albo w porze nocnej), pracownik będzie zobowiązany do wykonania ich poza godzinami pracy. W pozostałych przypadkach, jeżeli z uwagi na organizację pracy można pracownika skierować na badania w godzinach pracy, to tak należy robić (zasada ta ma pierwszorzędne znaczenie w zakresie zlecenia wykonania badań). Jak wskazuje orzecznictwo (por. wyrok SN z 10 maja 2000 r., sygn. akt I PKN 642/99, OSNP 2001/20/619), polecenie wykonywania badań lekarskich jest poleceniem służbowym dotyczącym pracy i jako takie powinno być wykonywane w godzinach pracy.

Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz. U. z 2022 r. poz. 437), opieka profilaktyczna nad pracownikami, w tym wykonywanie badań lekarskich, powinna być sprawowana na podstawie pisemnej umowy zawartej przez podmiot obowiązany do ich zapewnienia (pracodawcę) z podstawową jednostką służby medycyny pracy. Z umowy tej powinny wynikać m.in.:

• zakres opieki zdrowotnej, jaki w odniesieniu do pracowników powinien obejmować co najmniej te rodzaje świadczeń, do których zapewnienia pracodawca jest obowiązany na podstawie przepisów bhp,
• warunki i sposób udzielania świadczeń zdrowotnych (w szczególności sposób rejestracji osób objętych umową, organizację udzielania świadczeń, tryb przekazywania orzeczeń lekarskich o zdolności do pracy bądź nauki oraz sposób podania tych informacji do wiadomości zainteresowanych),
• obowiązki pracodawcy wobec placówki medycyny pracy, dotyczące m.in. przekazywania informacji o występowaniu czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych wraz z aktualnymi wynikami badań i pomiarów tych czynników, zapewnienia możliwości przeglądu stanowisk pracy w celu dokonania oceny warunków pracy itp.

Zgodnie z art. 229 § 4a K.p., badania profilaktyczne odbywają się na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę, które powinno zawierać:

1) określenie rodzaju badania profilaktycznego, jakie ma być wykonane,

2) w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy - określenie stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona; w tym przypadku pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowisk pracy, w kolejności odpowiadającej potrzebom zakładu,

3) w przypadku pracowników - określenie stanowiska pracy, na którym pracownik jest zatrudniony,

4) opis warunków pracy uwzględniający informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy, o których mowa w pkt 2 i 3, czynników niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia lub czynników uciążliwych i innych wynikających ze sposobu wykonywania pracy, z podaniem wielkości narażenia oraz aktualnych wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach (na tej podstawie lekarz dokonuje oceny zagrożeń występujących na stanowisku pracy).

Wzór skierowania na badania lekarskie, które powinno być wydawane w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje osoba kierowana na badania, został określony w załączniku nr 3a rozporządzenia w sprawie badań. Przepisy nie obligują pracodawcy do prowadzenia rejestru wydanych skierowań na badania profilaktyczne.

Pracodawca może wyznaczyć dowolnego pracownika (lub pracowników), który w jego imieniu będzie kierował pracowników na badania profilaktyczne (podpisywał się na skierowaniach na te badania). W tym celu pracodawca nie musi wystawiać odrębnego pełnomocnictwa czy upoważnienia - wystarczy, że czynności te będą wynikały z zakresu obowiązków danego pracownika. Ryzykowne byłoby powierzanie osobom kierującym pracownikami nadzorowanie badań profilaktycznych, bowiem tego typu działania powinny być scentralizowane i realizowane np. przez dział personalny, który kompleksowo odpowiada za sprawy pracownicze.

Sąd Najwyższy w wyroku z 3 lipca 2007 r., sygn. akt I UK 35/07, OSNP 2008/15-16/235 orzekł, że: "Dopuszczenie przez pracodawcę pracownika do pracy na podstawie wadliwego orzeczenia lekarskiego może stanowić zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy, gdy zdarzenie wypadkowe nastąpiło przy wykonywaniu pracy przeciwwskazanej ze względu na stan zdrowia pracownika.".

Wystawienie przez pracodawcę skierowania na profilaktyczne badanie lekarskie zobowiązuje pracownika do poddania się takim badaniom, bowiem zgodnie z art. 211 pkt 5 K.p., pracownik jest obowiązany poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich. Za niedopełnienie tego obowiązku pracodawca może go pociągnąć do odpowiedzialności porządkowej, czy nawet rozwiązać z nim stosunek pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika.

Przepisy przytoczonego rozporządzenia pozostawiają określenie zakresu i częstotliwości badania profilaktycznego lekarzowi medycyny pracy w oparciu o tzw. "Wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników, stanowiące załącznik nr 1 do rozporządzenia w sprawie badań. Zawarte w nich wytyczne dotyczące zakresu badań lekarskich i pomocniczych są ułożone według rodzajów narażenia zawodowego, nie zaś zawodów ani stanowisk pracy. W związku z czym to właśnie lekarz, ustalając niezbędny zakres badania, zobowiązany jest zastosować odpowiednie zalecenia dla poszczególnych rodzajów narażenia. Może również poszerzyć zakres tych badań o dodatkowe, specjalistyczne badania konsultacyjne np. okulistyczne, laryngologiczne, neurologiczne itp., bądź inne badania dodatkowe, jak również skrócić termin kolejnego badania okresowego, o ile stwierdzi, że jest to niezbędne dla prawidłowej kontroli zdrowia w związku z pracą określonej osoby na określonym stanowisku.

W dniu 16 grudnia 2020 r. weszła w życie nowelizacja rozporządzenia w sprawie badań, której celem była optymalizacja dostępności do badań profilaktycznych i racjonalizacji ich przeprowadzania. Polegała ona w szczególności na rezygnacji w możliwych przypadkach z obligatoryjnych konsultacji specjalistycznych. Ustawodawca uznał bowiem, że lekarze medycyny pracy są przygotowani do samodzielnej oceny podstawowych parametrów objętych badaniami lekarzy specjalistów, co wynika ze zmienionego kilka lat temu programu specjalizacji w zakresie medycyny pracy. Natomiast pozostawiono możliwość kierowania przez lekarza medycyny pracy na specjalistyczne badania konsultacyjne, w zależności od wskazań wynikających z warunków pracy lub stanowiska pracy wskazując w szczególności na badania lekarskie w zakresie: otolaryngologii, neurologii, okulistyki, dermatologii, alergologii lub psychologii. Niemniej jednak to wciąż lekarz medycyny pracy, decyduje o zakresie badań profilaktycznych, w związku z czym pracodawca powinien jedynie scharakteryzować stanowisko pracy poprzez wskazanie występujących na nim czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwych w skierowaniu na badania, natomiast dobór badań specjalistycznych (np. okulistycznych) będzie należał do lekarza medycyny pracy.

W firmie zatrudnieni są przedstawiciele handlowi, którzy wykorzystują do celów służbowych samochody osobowe. Pracodawca nie kieruje pracownika na badania psychotechniczne, a jedynie w skierowaniu na badania profilaktyczne (wstępne, okresowe lub kontrolne) powinien zawrzeć informację o korzystaniu przez pracownika z samochodu osobowego do celów służbowych. Wyłącznie od decyzji lekarza medycyny pracy będzie zależało, czy i na jakie badania specjalistyczne skieruje pracownika w ramach badań profilaktycznych. Należy również podkreślić, że dla pracodawcy jedynym wiążącym dokumentem, na podstawie którego może dopuścić pracownika do pracy na określonym stanowisku pracy (w tym przypadku - przedstawiciela handlowego), jest orzeczenie lekarza medycyny pracy. Wszelkie zlecone badania pomocnicze (psychologiczne, okulistyczne itp.) są dla pracodawcy nieistotne i nie tylko nie musi, ale też nie powinien ich przechowywać w dokumentacji pracowniczej pracownika.

Przeprowadzone badanie profilaktyczne powinno zakończyć się wydaniem orzeczenia lekarskiego stwierdzającego istnienie lub brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku - w warunkach pracy określonych w skierowaniu na badania. Orzeczenie to lekarz powinien wydać osobie badanej i pracodawcy korzystając z formularza, którego wzór stanowi załącznik nr 2 do rozporządzenia w sprawie badań.

Pracownik po przeprowadzonych badaniach profilaktycznych przedstawił pracodawcy orzeczenie lekarskie, z którego wynika, że jest zdolny do pracy, ale nie wolno mu dźwigać ciężarów o masie przekraczającej 5 kg. Jest to dla pracodawcy istotny problem, bowiem do podstawowych obowiązków pracownika należy wykonywanie prac transportowych, a pracodawca nie ma możliwości zapewnienia mu innej pracy.

Lekarz medycyny pracy jest zobowiązany stwierdzić jednoznacznie, że dany pracownik może albo nie może wykonywać pracy na danym stanowisku. W opisanej sytuacji pracodawca powinien wystąpić o sprostowanie orzeczenia lub po prostu odwołać się od jego treści do wojewódzkiego ośrodka medycyny pracy.

W pewnych przypadkach, gdy przeprowadzone badanie ma związek np. z koniecznością przeniesienia pracownika do innej pracy ze względu na stwierdzenie szkodliwego wpływu wykonywanej pracy na jego zdrowie (na podstawie art. 55 § 1 K.p.), albo ze stwierdzeniem niezdolności do wykonywania dotychczasowej pracy u pracownika, który uległ wypadkowi przy pracy lub u którego stwierdzono chorobę zawodową, lecz nie zaliczono go do żadnej z grup niepełnosprawności (na podstawie przepisów art. 231 K.p.), lekarz powinien skorzystać ze wzoru formularza orzeczenia lekarskiego zawartego w załączniku nr 3 do omawianego rozporządzenia w sprawie badań.

Zarówno osoba badana, jak i wydający skierowanie pracodawca, który nie zgadza się z treścią wydanego orzeczenia lekarskiego, mogą wnieść pisemne odwołanie. Odwołanie to, wraz z jego uzasadnieniem, należy wnieść w terminie 7 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego, za pośrednictwem lekarza, który je wydał, do jednego z podmiotów odwoławczych, którymi są:

1) wojewódzkie ośrodki medycyny pracy właściwe ze względu na miejsce świadczenia pracy lub siedzibę jednostki organizacyjnej, w której jest zatrudniony pracownik,

2) instytuty badawcze w dziedzinie medycyny pracy lub Uniwersyteckie Centrum Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni, jeżeli odwołanie dotyczy orzeczenia lekarskiego wydanego przez lekarza zatrudnionego w wojewódzkim ośrodku medycyny pracy,

3) Centrum Naukowe Medycyny Kolejowej, jeżeli odwołanie dotyczy orzeczenia lekarskiego wydanego przez Kolejowy Zakład Medycyny Pracy,

4) podmioty lecznicze utworzone i wyznaczone przez Ministra Obrony Narodowej.

Lekarz, za którego pośrednictwem jest składane odwołanie, powinien w terminie 7 dni od dnia otrzymania tego odwołania przekazać je wraz z dokumentacją stanowiącą podstawę wydanego orzeczenia lekarskiego do właściwego podmiotu, o którym mowa powyżej. Podmiot ten jest zobligowany przeprowadzić badanie w trybie odwołania w terminie 14 dni od dnia otrzymania odwołania. Orzeczenie lekarskie wydane w trybie odwołania jest ostateczne.