Ogólna charakterystyka zwolnień od pracy

Zwolnienia kodeksowe i pozakodeksowe

Udzielanie zwolnień od pracy uregulowane jest w różnych aktach prawnych. Część z nich umiejscowiona jest w Kodeksie pracy, inne zaś w ustawach odrębnych lub w przepisach wykonawczych. Zwolnienia kodeksowe związane są w większości z realizacją uprawnień rodzicielskich. Do zwolnień tych należą:

• zwolnienie od pracy ciężarnej pracownicy na zalecone jej przez lekarza badania lekarskie przeprowadzane w związku z ciążą, jeżeli nie mogą być one wykonane po godzinach pracy (art. 185 § 2 K.p.),
   
• zwolnienie od pracy na 2 dni w ciągu roku kalendarzowego w razie wychowywania dziecka w wieku do lat 14 (art. 188 K.p.).

Za wskazane zwolnienia pracownica (lub pracownik) zachowuje prawo do wynagrodzenia.

Innymi zwolnieniami kodeksowymi, za które pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia są:

• zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy w okresie wypowiedzenia (art. 36² K.p.),
   
• dni wolne na poszukiwanie pracy (art. 37 K.p.),
   
• zwolnienie młodocianego od pracy na czas potrzebny do wzięcia udziału w zajęciach szkoleniowych (art. 198 K.p.).

Ze zwolnień pozakodeksowych można wymienić zwolnienie od pracy pracownika niepełnosprawnego w stopniu znacznym lub umiarkowanym w celu uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym (art. 20 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz. U. z 2011 r. nr 127, poz. 721 ze zm.). Duża część zwolnień od pracy wynika z rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy, dalej rozporządzenia w sprawie zwolnień od pracy. Zawiera ono katalog bardziej typowych, często stosowanych zwolnień od pracy.

Wolne płatne i niepłatne

Różne okoliczności i zdarzenia (np. związane z wezwaniem przez organ lub z uczestnictwem w określonych czynnościach) obligują pracodawcę do udzielenia pracownikowi zwolnienia od pracy. Niektóre z nich następują z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, a niektóre mają charakter niepłatny. Do płatnych zwolnień od pracy zalicza się wskazane uprzednio zwolnienia od pracy udzielane na podstawie Kodeksu pracy oraz zwolnienie w celu m.in.:

• oddania krwi przez krwiodawcę oraz przeprowadzenie przez niego zaleconych przez stację krwiodawstwa okresowych badań lekarskich (jeżeli nie mogą być one wykonane w czasie wolnym od pracy),
   
• uczestnictwa w posiedzeniu komisji pojednawczej w charakterze strony lub świadka w postępowaniu pojednawczym,
   
• uczestnictwa członka Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (GOPR) w akcji ratowniczej oraz wypoczynku członka GOPR po zakończeniu tej akcji,
   
• przeprowadzenia obowiązkowych badań lekarskich i szczepień ochronnych przewidzianych przepisami o zwalczaniu chorób zakaźnych, o zwalczaniu gruźlicy oraz o zwalczaniu chorób wenerycznych.

Ze zwolnień nieodpłatnych można wymienić przykładowo zwolnienie w celu stawiennictwa na wezwanie organu właściwego w zakresie powszechnego obowiązku obrony lub na wezwanie organu administracji rządowej, samorządu terytorialnego, sądu, prokuratury, policji albo organu prowadzącego postępowanie w sprawach o wykroczenia.

Prawo do zwolnienia od pracy w okolicznościach nieprzewidzianych w przepisach powszechnych, może wynikać z regulacji zakładowych.

Zwolnienie bez wpływu na wynagrodzenie

Jeżeli dane zwolnienie od pracy następuje z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, wówczas do jego obliczenia stosuje się § 5 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. z 1996 r. nr 62, poz. 289 ze zm.), zwanego rozporządzeniem wynagrodzeniowym. Jak wynika z tego przepisu, do wyliczania wynagrodzenia za płatne zwolnienia od pracy stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop. Przy czym składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej, tzw. zmienne, oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy (z nielicznymi wyjątkami, o których mowa w dalszej części dodatku).

W celu ustalenia wynagrodzenia za czas wspomnianego zwolnienia należy określić podstawę tego wynagrodzenia według zasad urlopowych, z uwzględnieniem różnicy dotyczącej składników w wysokości przeciętnej. Tak ustaloną podstawę wymiaru trzeba podzielić przez liczbę godzin, w czasie których pracownik wykonywał pracę w okresie, z którego została ona ustalona, czyli z bieżącego miesiąca. Otrzymane wynagrodzenie za jedną godzinę pracy należy pomnożyć przez liczbę godzin, jakie pracownik przepracowałby, gdyby nie korzystał ze zwolnienia od pracy.

Jeżeli pracownik otrzymuje wyłącznie składniki określone w stawce miesięcznej w stałej wysokości, uwzględnia się je w podstawie wymiaru w wysokości należnej w miesiącu korzystania ze zwolnienia od pracy. Przy tego rodzaju wynagrodzeniu nie wyodrębnia się wynagrodzenia za czas zwolnienia.

Rekompensata zamiast wypłaty

Niektóre rodzaje zwolnień od pracy wymienione w rozporządzeniu w sprawie zwolnienia od pracy mają charakter niepłatny, ale pracownikom przysługuje rekompensata za utracone zarobki. Rekompensatę tę wypłaca organ wzywający albo podmiot organizujący określone czynności, na podstawie zaświadczenia wystawionego przez pracodawcę. Rekompensata przysługuje m.in. w przypadku wezwania pracownika:

• do osobistego stawienia się przed organem właściwym w zakresie powszechnego obowiązku obrony lub przed organem administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, sądu, prokuratury, policji albo organem prowadzącym postępowanie w sprawach o wykroczenia,
   
• w celu wykonywania czynności biegłego w postępowaniu administracyjnym, karnym przygotowawczym, sądowym lub przed kolegium do spraw wykroczeń,
   
• w charakterze świadka w postępowaniu kontrolnym prowadzonym przez Najwyższą Izbę Kontroli i wezwania do udziału w tym postępowaniu w charakterze specjalisty,
   
• który jest członkiem Ochotniczej Straży Pożarnej (OSP) do uczestnictwa w działaniach ratowniczych, przy wypoczynku koniecznym po ich zakończeniu oraz szkoleniach pożarniczych,
   
• do wykonywania obowiązku świadczeń osobistych, w trybie i na warunkach przewidzianych w odrębnych przepisach.

W podanych przypadkach odpowiednie organy bądź instytucje wypłacają pracownikowi rekompensatę pieniężną na warunkach przewidzianych w odrębnych przepisach, chyba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy prawa pracy przewidują zachowanie prawa do wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy.

Zwolnienie tylko na czas pracy

Omawiając poszczególne kwestie związane ze stosowaniem zwolnień od pracy należy mieć na uwadze, że każdy rodzaj zwolnienia może być udzielony tylko na czas pracy pracownika, wynikający z obowiązującego go rozkładu czasu pracy. Nie można udzielić zwolnienia od pracy na czas wolny dla pracownika, przeczyłoby to bowiem istocie i celowi instytucji zwolnienia od pracy. Jest to ustalenie pomocne przy rozstrzyganiu takich wątpliwości jak np. czy można udzielić dwóch dni zwolnienia na dziecko do lat 14 pracownikowi, który przebywa na zwolnieniu lekarskim lub jest nieobecny w pracy z innego powodu. Swojego rodzaju zwolnieniem od pracy są urlopy - wypoczynkowe, z tytułu rodzicielstwa, bezpłatne czy inne. One również mogą być udzielone tylko na dni robocze pracownika. Zwolnienie od pracy, bez względu na jego charakter, nie może więc czasowo wykraczać poza grafik pracownika.