Swoboda kształtowania treści stosunku cywilnoprawnego

Niekiedy analiza treści danego stosunku prawnego prowadzi do wniosku, że łączy on w sobie elementy charakterystyczne dla różnych umów, zarówno cywilnoprawnych, jak i umowy o pracę. Jeżeli jednak w danym stosunku występują wszystkie cechy charakterystyczne dla umowy o pracę, należy uznać, że mamy do czynienia ze stosunkiem pracy.

W sytuacji, gdy praca ma być wykonywana w warunkach podległości, w miejscu i czasie przez zatrudniającego wyznaczonym to mamy do czynienia z zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy (art. 22 § 1¹ K.p.).

Co istotne niedopuszczalne jest zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy wskazujących na istnienie stosunku pracy (art. 22 § 1² K.p.). Zawarcie umowy cywilnoprawnej mimo występowania cech charakterystycznych dla stosunku pracy, stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika, zagrożone karą grzywny od 1.000 zł do 30.000 zł (art. 281 pkt 1 K.p.).

Strony stosunku pracy samodzielnie ustalają: termin rozpoczęcia pracy, rodzaj pracy i miejsce jej wykonywania, ale już przy określaniu wynagrodzenia nie mają pełnej autonomii. Wynagrodzenie musi być bowiem tak ustalone, aby odpowiadało m.in. rodzajowi pracy oraz uwzględniało ilość i jakość świadczonej pracy, z zastrzeżeniem kwoty gwarantowanej (nie niższej od minimalnego wynagrodzenia). Ponadto mogą one swobodnie określić wymiar czasu pracy (czy będzie to zatrudnienie w pełnym, czy w niepełnym wymiarze), ale nie mogą zawrzeć umowy o pracę przewidującej pracę ponad liczbę godzin wynikającą z wymiaru czasu pracy. Natomiast strony stosunku cywilnoprawnego mogą dowolnie kształtować jego treść, z tym że treść umowy nie może naruszać porządku prawnego (czyli obowiązujących przepisów) oraz zasad współżycia społecznego. Poza wymienionymi ograniczeniami strony mogą wprowadzać do umowy dowolne postanowienia. Kontrahenci powinni jednak tak ukształtować stosunek prawny, aby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (art. 353¹ K.c.).

Przy kształtowaniu treści stosunku cywilnoprawnego strony mają więc znacznie większą swobodę - mogą np. przewidzieć pewne uprawnienia "pracownicze", czyli przyznać świadczącemu pracę na podstawie takiej umowy pewne uprawnienia należne pracownikowi, na zasadzie autonomicznej klauzuli zawartej w tej umowie. Natomiast strony stosunku pracy nie mogą umówić się, że pracownikowi nie będą przysługiwały pewne świadczenia należne z tytułu stosunku pracy, ani nie mogą zawrzeć postanowień np. przerzucających na pracownika ryzyko związane z działalnością zakładu pracy czy świadczeniem pracy.

O tym, czy strony łączy umowa o pracę, czy też cywilnoprawna, decyduje wola osób podpisujących takie kontrakty (por. wyrok SN z 21 listopada 2011 r., sygn. akt II UK 69/11, M.P.Pr. 2012/2/58). W wyroku z 18 listopada 2011 r. (sygn. akt I PK 63/11) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że: "Zatrudnienie nie musi w każdych warunkach nosić znamion zatrudnienia pracowniczego. Korzystając z zasady swobody umów (art. 353¹ K.c.), strony mogą bowiem dowolnie, według swego uznania, ukształtować treść i cel stosunku prawnego, byleby nie sprzeciwiały się one właściwości (naturze) tego stosunku, bezwzględnie obowiązującym przepisom prawa lub zasadom współżycia społecznego. Jednakże kwalifikacja danej umowy jako umowy o pracę lub jako umowy prawa cywilnego zależy od okoliczności konkretnego przypadku.".

I tutaj nasuwa się pytanie, czy z własnym pracownikiem można zawrzeć umowę cywilnoprawną o świadczenie pracy?

Oczywiście tak, ale tylko w przypadku, gdy nie ma wątpliwości, że praca ta wykonywana jest w warunkach wykluczających podporządkowanie pracownicze, a przedmiotem umowy cywilnoprawnej jest inna praca niż objęta umową o pracę. Niespełnienie ostatniego z warunków, czyli zawarcie umowy cywilnoprawnej dotyczącej pracy objętej umową o pracę, oznaczałoby naruszenie przepisów o czasie pracy. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 8 lipca 2015 r. (sygn. akt II PK 282/14, M.P.Pr. 2015/11/599-603): "(...) Zatrudnianie pracowników poza normalnym czasem pracy na podstawie umów cywilnoprawnych przy pracach tego samego rodzaju - co objęte stosunkami pracy - stanowi obejście przepisów o czasie pracy w godzinach nadliczbowych, nawet gdyby pracownicy byli doraźnie zainteresowani wykonywaniem tego zatrudnienia w ramach umów cywilnoprawnych.".

Uwaga: Wzory umów (również w formie aktywnej) są dostępne na naszej stronie internetowej www.gofin.pl w zakładce "Wzory druków i umów".