Świadczenia odszkodowawcze od pracodawcy

Z uwagi na to, że świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie zawsze rekompensują szkody poniesione przez pracownika poszkodowanego w wypadku przy pracy lub u którego stwierdzono chorobę zawodową, zarówno w doktrynie, jak i judykaturze, uznaje się dopuszczalność występowania z roszczeniami o uzupełniające świadczenia odszkodowawcze na podstawie przepisów prawa cywilnego, podkreślając jednak odrębność zasad odpowiedzialności i relatywnie surowszy reżim dla dochodzenia uzupełniających roszczeń odszkodowawczych zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego.

Kodeks pracy określa prawa i obowiązki stron stosunku pracy, a więc pracowników i pracodawców. Z oczywistych względów szereg zagadnień pozostawia nieuregulowanych, odwołując się w art. 300 K.p., do przepisów prawa cywilnego, o ile nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. To właśnie powyższy przepis otwiera drogę dla poszkodowanych w wypadkach przy pracy lub u których stwierdzono chorobę zawodową, a którzy - niezaspokojeni świadczeniami z ubezpieczenia wypadkowego - zamierzają wystąpić do pracodawcy o uzupełniające świadczenia odszkodowawcze.

Sytuacja poszkodowanych w wypadkach przy pracy, którzy zamierzają wystąpić przeciwko pracodawcy o wypłatę przez niego świadczeń odszkodowawczych nie jest taka oczywista, jak w przypadku gwarantowanych świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego wypłacanych przez ZUS. Jak wynika bowiem z orzecznictwa (m.in.: wyroki SN z 20 stycznia 1998 r., sygn. akt II UKN 450/97, OSNP 1998/24/720 oraz z 5 lipca 2005 r., sygn. akt I PK 293/04, Pr.Pracy 2005/11/35), choć formalnie pracownik ma prawo do ubiegania się od pracodawcy świadczeń uzupełniających w oparciu o przepisy prawa cywilnego, to jednak występując z powództwem przeciwko pracodawcy o wypłatę tych świadczeń nie może w postępowaniu sądowym powołać się jedynie na fakt wypadku przy pracy, który stwierdzony został w protokole powypadkowym, lecz musi ponadto wykazać istnienie przesłanek prawnych odpowiedzialności odszkodowawczej:

• ciążącą na pracodawcy odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego,
   
• poniesioną szkodę (uszczerbek na zdrowiu),
   
• związek przyczynowy pomiędzy zdarzeniem będącym wypadkiem przy pracy a powstaniem szkody.

Biorąc pod uwagę powyższe, poszkodowany w wypadku przy pracy pracownik może dochodzić od pracodawcy roszczeń z tytułu wypadku przy pracy, o ile - zgodnie z cywilnoprawnym charakterem tej odpowiedzialności - wykaże istnienie jego zawinionego negatywnego działania lub zaniechania, którego skutkiem będzie tzw. szkoda na osobie (ciężar dowodu zgodnie z art. 6 K.c. spoczywa na podmiocie wywodzącym skutki prawne z danego faktu).

Dodatkowa specyfika roszczeń o świadczenia uzupełniające polega na tym, że poszkodowany w wypadku przy pracy pracownik może się ubiegać o takowe jedynie wówczas, gdy limitowane świadczenia przyznane na podstawie przepisów ustawy wypadkowej nie pokrywają w całości kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia i powstałej krzywdy. Należy pamiętać, że pracownik nie może domagać się odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie Kodeksu cywilnego przed rozpoznaniem jego roszczeń o świadczenia przysługujące z ubezpieczenia społecznego. Zatem żądania zgłoszone bezpośrednio do pracodawcy jeszcze przed uzyskaniem świadczeń z ZUS zostaną uznane za przedwczesne i na tej podstawie oddalone (por. wyrok SN z 29 lipca 1998 r., sygn. akt II UKN 155/98, OSNP 1999/15/495). Teza ta zachowała swoją aktualność także na podstawie obecnie obowiązującej ustawy wypadkowej.

Jak wynika z powyższego, na podstawie przepisów prawa cywilnego poszkodowany może żądać od pracodawcy ekwiwalentu pieniężnego w postaci:

• jednorazowego odszkodowania za uszczerbek majątkowy, o którym mowa w art. 444 § 1 K.c.,
   
• zadośćuczynienia pieniężnego za uszczerbek niemajątkowy, o którym mowa art. 445 § 1 K.c.,
   
• renty, o której mowa w art. 444 § 2 K.c.

Członkowie jego rodziny mogą natomiast zwrócić się z roszczeniem do pracodawcy poszkodowanego pracownika, gdy wypadek przy pracy zakończył się jego śmiercią. Analogicznie do powyższego, mogą żądać:

• jednorazowego odszkodowania za uszczerbek majątkowy, o którym mowa w art. 446 § 3 K.c.,
   
• zadośćuczynienia pieniężnego za uszczerbek niemajątkowy, o którym mowa art. 446 § 4 K.c.

Odszkodowanie wynikające z przepisów art. 444 § 1 K.c., może być przyznane z tytułu poniesionych kosztów wynikłych z powstania uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, a w szczególności może pokrywać: koszty leczenia, zakupu leków i sprzętu medycznego, kosztów rehabilitacji oraz przejazdów do ośrodków świadczących pomoc medyczną lub zapewniających rehabilitację. Jeżeli jednak poszkodowany korzysta z bezpłatnych świadczeń z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego, to jego żądanie będzie uprawnione tylko w zakresie, w jakim z uzasadnionych przyczyn koszty te wykraczają poza owe świadczenia (por. wyrok SN z 13 grudnia 2007 r., sygn. akt I CSK 384/07). Naprawieniem szkody może być również objęty koszt zakupu samochodu lub przystosowania go do potrzeb osoby poszkodowanej. Rekompensowane muszą być także koszty nauki nowego zawodu (szkolenia, kursy itp.), jeśli poszkodowany wskutek doznanego uszczerbku nie może wykonywać dotychczasowej pracy. Należy tu jednak nadmienić, że naprawienie szkody powstałej w wyniku wypadku pracownika fizycznego polegające na pokryciu kosztów przygotowania do innego zawodu wyczerpuje się w pokryciu kosztów nauki w szkole policealnej i nie obejmuje kosztów studiów wyższych (por. wyrok SN z 29 września 2005 r., sygn. akt II PK 24/05, OSNP 2006/15-16/238). Pokryciu podlegają również koszty opieki sprawowanej nad poszkodowanym, choćby nawet opieka ta była roztoczona przez osoby bliskie, które nie żądają wynagrodzenia. To samo dotyczy kosztów odwiedzin osób bliskich poszkodowanego. Odszkodowanie to może przybrać postać świadczenia jednorazowego albo okresowego. Warto również podkreślić, że powyższy przepis nie uzależnia skuteczności żądania od sytuacji majątkowej poszkodowanego.

Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, o którym mowa w art. 445 § 1 K.c., obejmuje cierpienie fizyczne oraz psychiczne, występujące u poszkodowanego zarówno bezpośrednio po wypadku, jak i mogące wystąpić w przyszłości. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 12 września 2002 r. (sygn. akt IV CKN 1266/00), określenie wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w razie uszkodzenia ciała powinno się opierać na obiektywnych i sprawdzalnych kryteriach, kierować się jego celami i charakterem, przy uwzględnieniu jednak indywidualnej sytuacji stron. Istotnym elementem indywidualizującym jest wiek poszkodowanego. Intensywność cierpień z powodu kalectwa jest większa u człowieka młodego, skazanego na rezygnację z radości życia, jaką daje zdrowie, możność pracy i osobistego rozwoju.

Jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, niezależnie od roszczeń związanych z pokryciem kosztów pogrzebu (art. 446 § 1 K.c.) i renty (art. 446 § 2 K.c.), najbliżsi członkowie rodziny zmarłego pracownika mogą domagać się od pracodawcy stosownego odszkodowania, jeżeli wskutek śmierci poszkodowanego nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej (art. 446 § 3 K.c.), a ponadto odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (art. 446 § 4 K.c.).

W sytuacji, gdy poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, na mocy art. 444 § 2 K.c. może on żądać od pracodawcy odpowiedniej renty. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie stanowiskiem (por. m.in. wyroki SN z 7 lutego 2006 r., sygn. akt I UK 301/05, OSNP 2007/1-2/29, z 5 września 2001 r., sygn. akt II UKN 534/00, OSNP 2003/11/274, z 10 czerwca 1999 r., sygn. akt II UKN 682/98, OSNP 2000/16/627), ustalając wysokość renty uzupełniającej należy zawsze uwzględnić nie tylko wysokość otrzymywanego przez pracownika z ZUS świadczenia z tytułu niezdolności do pracy, ale także wysokość zarobków, jakie mógłby on uzyskać przy wykorzystaniu pozostałej zdolności do pracy, o ile takową wciąż posiada (tj. jeśli nie został uznany za całkowicie i trwale niezdolnego do pracy). Zawsze więc wtedy, kiedy pracownik nie został uznany za trwale i całkowicie niezdolnego do jakiejkolwiek pracy, a jedynie za częściowo niezdolnego do pracy (również w przypadku pozostawania takiego pracownika bez pracy), należy przyjąć odpowiednią hipotezę co do zarobków, jakie mógłby uzyskać przy wykorzystaniu pozostałej zdolności do pracy; także wówczas, gdyby konieczne było przekwalifikowanie. Zgodnie bowiem z zasadą zawartą w art. 361 § 1 K.c., pracodawcy (dłużnika) nie obciąża odpowiedzialność za zachowaną przez poszkodowanego pracownika zdolność do pracy. Co więcej, poszkodowany pracownik, w ramach zachowanych zdolności zarobkowania, winien przyczyniać się do zmniejszenia szkody.

Przepisy nie limitują wysokości roszczeń, jakie pracownicy mogą kierować pod adresem pracodawców, u których doznali uszczerbku na zdrowiu. Wystarczy tutaj subiektywne odczucie, że świadczenie przyznane przez ZUS jest niewystarczające.

Roszczenia uzupełniające dochodzone przez pracowników na podstawie przepisów prawa cywilnego mają charakter majątkowy i jako takie ulegają przedawnieniu. Przepisy prawa cywilnego wprowadzają dwie reguły, określające termin przedawnienia tych roszczeń:

• co do zasady, przedawnienie to objęte jest trzyletnim terminem, określonym w art. 442¹ § 1 K.c. Jego bieg rozpoczyna się od chwili, w której poszkodowany dowiedział się o powstaniu szkody i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, przy czym obie te przesłanki powinny wystąpić łącznie (art. 442¹ § 1 zdanie pierwsze K.c.);
   
• zawsze roszczenia odszkodowawcze przedawniają się z upływem 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (art. 442¹ § 1 zdanie drugie K.c.). Dla uwzględnienia 10-letniego okresu przedawnienia bez znaczenia jest to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie.

Jeżeli jednak szkoda wyniknęła ze zbrodni lub występku, roszczenie o jej naprawienie ulegnie przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (art. 442¹ § 2 K.c.).