Odprawy, odszkodowania i rekompensaty wypłacane z tytułu utraty pracy

1) Rozstrzygnięcie składkowe

Na podstawie § 2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia składkowego, z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne wyłączono odprawy, odszkodowania i rekompensaty wypłacane pracownikom z tytułu wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy, w tym z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę lub rozwiązania jej bez wypowiedzenia, skrócenia okresu jej wypowiedzenia, niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy.

W szczególności z wyłączenia tego korzystają:

1) Odszkodowania wypłacane pracownikom z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia

Jeżeli wypowiedzenie pracownikowi umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony lub umowy o pracę zawartej na czas określony następuje z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo z innych przyczyn niedotyczących pracowników, pracodawca może, w celu wcześniejszego rozwiązania umowy o pracę, skrócić okres trzymiesięcznego wypowiedzenia (najwyżej jednak do jednego miesiąca). W takim przypadku pracownikowi przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za pozostałą część okresu wypowiedzenia. Okres, za który przysługuje odszkodowanie, wlicza się pracownikowi pozostającemu w tym okresie bez pracy do okresu zatrudnienia (art. 36¹ K.p.).

2) Odszkodowania wypłacane pracownikom z tytułu nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę

W razie ustalenia, że wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony jest nieuzasadnione lub narusza przepisy o wypowiadaniu umów o pracę, sąd pracy - stosownie do żądania pracownika - orzeka o bezskuteczności wypowiedzenia, a jeżeli umowa uległa już rozwiązaniu - o przywróceniu pracownika do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowaniu. Sąd pracy może nie uwzględnić żądania uznania przez pracownika wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywrócenia do pracy, jeżeli ustali, że uwzględnienie takiego żądania jest niemożliwe lub niecelowe. W takim przypadku sąd pracy orzeka o odszkodowaniu. Zgodnie z art. 47¹ K.p., odszkodowanie z tytułu "wadliwego" wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony, przysługuje pracownikowi w wysokości wynagrodzenia za okres od 2 tygodni do 3 miesięcy, nie niższej jednak od wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. Ustalenie tej wysokości pozostawiono ocenie organu rozstrzygającego, z tym jednak zastrzeżeniem, że gwarantowaną wysokość odszkodowania wyznacza długość indywidualnego okresu wypowiedzenia umowy o pracę.

3) Odszkodowania przysługujące pracownikowi w razie rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia

Na podstawie art. 55 § 1¹ K.p., pracownik może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia, gdy pracodawca dopuścił się wobec niego ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków. W takim przypadku pracownikowi przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia, a jeżeli umowa o pracę została zawarta na czas określony, odszkodowanie przysługuje w wysokości wynagrodzenia za czas, do którego umowa miała trwać, nie więcej jednak niż za okres wypowiedzenia. Omawiane odszkodowanie przysługuje z mocy prawa, które powstaje w momencie rozwiązania umowy o pracę, po skutecznym dokonaniu na piśmie oświadczenia woli pracownika w tej sprawie.

4) Odszkodowania wypłacane pracownikom w razie niezgodnego z prawem rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia

Pracownikowi, z którym rozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę w tym trybie, przysługuje roszczenie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowanie. O przywróceniu do pracy lub odszkodowaniu orzeka sąd pracy (art. 56 § 1 K.p.). Odszkodowanie przysługuje w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. W razie rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas określony, odszkodowanie przysługuje w wysokości wynagrodzenia za czas, do którego umowa miała trwać, nie więcej jednak niż za okres wypowiedzenia (art. 58 K.p.). Odszkodowanie to ma charakter samodzielny i przysługuje pracownikowi niezależnie od rzeczywistej wysokości poniesionej przez niego szkody.

Należy w tym miejscu wspomnieć, że pracownikowi, który podjął zatrudnienie w wyniku przywrócenia do pracy wyrokiem sądu, przysługuje wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy (zatem wynagrodzenie to nie jest odszkodowaniem), które jako przychód ze stosunku pracy stanowi podstawę wymiaru składek ZUS.

5) Odszkodowania wypłacane pracownikom, których umowy o pracę wygasły z powodu śmierci pracodawcy

Z dniem śmierci pracodawcy umowy o pracę z pracownikami wygasają, a pracownikom przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia (art. 63² K.p.).

6) Odszkodowania wypłacane pracownikowi w związku z niewydaniem w terminie lub wydaniem niewłaściwego świadectwa pracy

Zgodnie z art. 99 § 1 K.p., pracownikowi przysługuje roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracodawcę wskutek niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy. Odszkodowanie to przysługuje w wysokości wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy z tego powodu, nie dłuższy jednak niż 6 tygodni (art. 99 § 2 K.p.). Orzeczenie o odszkodowaniu w związku z wydaniem niewłaściwego świadectwa pracy stanowi podstawę do zmiany tego świadectwa. Z literalnego brzmienia przepisu, odpowiedzialność odszkodowawcza pracodawcy za szkodę spowodowaną niewydaniem lub wydaniem niewłaściwego świadectwa pracy jest ograniczona. Pracodawca bowiem ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą wyłącznie za szkodę polegającą na pozostawaniu pracownika bez pracy (za okres do 6 tygodni), powodem czego jest brak właściwego świadectwa pracy.

Szczegółowy sposób obliczania odszkodowań, o których mowa wyżej (pkt 1-6), określają przepisy rozporządzeń Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia:

• 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy... (Dz. U. nr 62, poz. 289 z późn. zm.),
   
• 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz. U. nr 2, poz. 14 z późn. zm.), dalej rozporządzenie urlopowe.

7) Odprawy pieniężne z tytułu zwolnień grupowych

Na podstawie § 2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia składkowego, z podstawy wymiaru składek wyłączono również odprawy pieniężne wypłacone na podstawie ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. z 2016 r. poz. 1474), dalej ustawy o zwolnieniach grupowych.

Wspomnijmy, że przepisy tej ustawy stosuje się u pracodawcy zatrudniającego co najmniej 20 pracowników.

Pracownikowi, w związku z rozwiązaniem stosunku pracy w ramach grupowego zwolnienia, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości:

• jednomiesięcznego wynagrodzenia - jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 2 lata,
   
• dwumiesięcznego wynagrodzenia - jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy od 2 do 8 lat,
   
• trzymiesięcznego wynagrodzenia - jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy ponad 8 lat.

Odprawę pieniężną ustala się według zasad obowiązujących przy obliczaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy. Wysokość odprawy pieniężnej nie może przekraczać kwoty 15-krotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, obowiązującego w dniu rozwiązania stosunku pracy (art. 8 ustawy o zwolnieniach grupowych).

Odprawa pieniężna, o której mowa wyżej, przysługuje również pracownikowi w związku z rozwiązaniem stosunku pracy w ramach zwolnień indywidualnych (o ile pracodawca objęty jest przepisami tej ustawy, a zwolnienie następuje wyłącznie z przyczyn niedotyczących pracownika).

Wspomnijmy, że układy zbiorowe pracy, statuty czy regulaminy wynagradzania, jak również umowy zawarte z konkretnymi pracownikami, w kwestii wysokości odpraw i odszkodowań mogą przewidywać rozwiązania korzystniejsze niż wynikające z zaprezentowanych norm prawnych, a wówczas kwoty te także nie będą stanowiły podstawy wymiaru składek ZUS. Takich wyjaśnień udzielił ZUS odpowiednio w pismach:

• z 22 kwietnia 2002 r., znak FUu 400-39/02: "(...) Wyłączenie to (zawarte w § 2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia składkowego - przypis redakcji) obejmuje zarówno obligatoryjne odprawy należne zwalnianemu pracownikowi na podstawie przepisów prawa pracy jak i odprawy przysługujące na podstawie porozumienia zawartego w danym zakładzie pracy. (...)",
   
• z 3 września 2002 r., znak FUu 400-584/02: "(...) Na podstawie powołanego przepisu (mowa tu o § 2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia składkowego - przypis redakcji) pracodawca może wypłacać zwalnianym pracownikom zarówno świadczenia »obligatoryjne« wynikające z kodeksu pracy, jak i inne świadczenia na podstawie umowy z konkretnym pracownikiem. Koniecznym warunkiem wyłączenia jest związek pomiędzy wypłatą świadczenia, a rozwiązaniem stosunku pracy. (...)".

W układzie zbiorowym pracy zawarto regulacje dotyczące zasad wypłaty i wysokości odpraw dla pracowników zwalnianych z przyczyn dotyczących zakładu pracy. Dla pracowników na wysokich stanowiskach służbowych przewidziano z tego tytułu wyższe odprawy niż 15-krotność minimalnego wynagrodzenia. Odprawy wypłacone na podstawie regulacji prawnych zawartych w układzie zbiorowym pracy nie będą stanowiły podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne.

Uwaga! Wyłączenia z podstawy wymiaru składek ZUS, o których mowa w § 2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia składkowego, obejmują wszystkie świadczenia przysługujące jednorazowo pracownikowi ze wskazanych w tym przepisie powodów, czyli te przysługujące na podstawie przepisów prawa, na podstawie porozumień zawartych pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, jak też regulaminów zwolnień grupowych itp. Warunkiem koniecznym wyłączenia z oskładkowania tych świadczeń jest to, aby ich wypłata pozostawała w związku z rozwiązaniem stosunku pracy.

ZUS w powołanym już wcześniej piśmie z 12 marca 2007 r. wyjaśnił, że na podstawie § 2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia składkowego wyłączone z oskładkowania są świadczenia pieniężne (nie świadczenia rzeczowe), na co wskazuje zapis: "odprawy, odszkodowania i rekompensaty wypłacane pracownikom". Tym samym, w przypadku przekazania pracownikowi świadczenia rzeczowego jako odprawy, odszkodowania lub rekompensaty z tytułu wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy, wartość tego świadczenia powinna być uwzględniona w podstawie wymiaru składek ZUS.

Interpretacje indywidualne ZUS

1) z 30 sierpnia 2016 r., znak WPI/200000/43/928/2016 w sprawie nieuwzględnienia w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe rekompensaty finansowej wypłacanej w związku z rozwiązaniem umowy o pracę w drodze porozumienia stron z przyczyn niedotyczących pracowników. Wnioskodawca zwrócił się z zapytaniem czy należy uwzględniać w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe rekompensatę finansową wypłacaną na podstawie regulaminu, w związku z rozwiązaniem umowy o pracę w drodze porozumienia stron z przyczyn niedotyczących pracownika, obejmującą zarówno ustawową odprawę pieniężną określoną w art. 8 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych, jak również dodatkową. ZUS wyjaśnił, że: "(...) Z konstrukcji wskazanego przepisu (§ 2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia składkowego - przypis redakcji) wynika, że za decydującą przesłankę w kontekście zwolnienia określonego świadczenia z obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne zostało uznane istnienie nierozerwalnej więzi pomiędzy rozwiązaniem stosunku pracy a powstaniem roszczenia o wypłatę pracownikowi określonego świadczenia (bez względu na jego nazwę). W konsekwencji, wyłączeniu z podstawy wymiaru składek podlegają zarówno świadczenia przysługujące na podstawie przepisów prawa pracy tj. Kodeksu Pracy, ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, jak i inne wypłacone pracownikowi z tytułu rozwiązania stosunku pracy odprawy, odszkodowania, rekompensaty ustalone drogą dobrowolnych porozumień pomiędzy pracodawcą a organizacjami związkowymi, wynikające z układów zbiorowych pracy a także ustalone na podstawie umowy z konkretnym pracownikiem. Zauważyć należy, że układy zbiorowe pracy czy też regulaminy w kwestii wysokości odpraw i odszkodowań mogą przewidywać rozwiązania korzystniejsze niż wynikające z przepisów ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Koniecznym warunkiem wyłączenia takiego świadczenia z podstawy wymiaru składek jest jednakże bezpośredni i nierozerwalny związek pomiędzy jego wypłatą, a rozwiązaniem stosunku pracy, natomiast bez znaczenia pozostaje jego wysokość.

(...) W świetle powyższego, mając na uwadze wykazany przez Wnioskodawcę nierozerwalny związek wypłacanej pracownikom rekompensaty pieniężnej z rozwiązaniem stosunku pracy, uznać należy, że wskazana we wniosku rekompensata nie stanowi podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe na mocy § 2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. (...)".

2) z 24 lutego 2016 r., znak DI/100000/43/65/2016 w przedmiocie nieuwzględniania w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe wartości rekompensaty finansowej, która zostanie wypłacona pracownikom spółki w związku z rozwiązaniem umowy o pracę w ramach Programu Dobrowolnych Odejść. Wnioskodawca wskazał, że uruchomił Program Dobrowolnych Odejść, polegający na umożliwieniu pracownikom spółki, którzy nie są zainteresowani kontynuowaniem zatrudnienia, na rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem dokonanym przez pracownika w rozumieniu Kodeksu pracy i w terminie wskazanym w decyzji spółki o dopuszczeniu pracownika do Programu. Na wniosek pracownika i za zgodą spółki może dojść do ustalenia wcześniejszego terminu rozwiązania umowy o pracę w ramach programu na podstawie art. 36 § 6 K.p. Pracownik uczestniczący w Programie Dobrowolnych Odejść z tytułu rozwiązania umowy o pracę otrzyma świadczenie pieniężne zwane w regulaminie "rekompensatą finansową". ZUS wskazał, że: "(...) Wyłączenie z podstawy wymiaru składek przychodów uzyskanych przez pracownika znajduje zastosowanie zarówno w odniesieniu do tych odpraw mających swe źródło w ustawach szczególnych, w tym ustawie (...) o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, jak również tych wynikających z dobrowolnych porozumień zawartych między pracodawcą a pracownikiem (w sytuacjach przewidzianych przez umowę o pracę lub wewnątrzzakładowe regulaminy wynagradzania, jak również w późniejszych indywidualnych porozumieniach między pracodawcą a konkretnym pracownikiem).

Przywołany przepis znajduje zastosowanie jedynie w przypadku, gdy wypłata świadczenia pieniężnego pozostaje w bezpośrednim oraz nierozerwalnym związku z faktem wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy. Jedyną przyczyną wypłaty przez pracodawcę takiego świadczenia winno być ustanie zatrudnienia. Oznacza to, iż tego typu świadczenia nie mogą być wypłacane przez pracodawcę w innych okolicznościach niż pozostających w ścisłym związku z rozwiązaniem stosunku pracy.

Fakt, iż do wypłaty dodatkowego świadczenia pieniężnego dojdzie w związku z rozwiązaniem stosunku pracy z pracownikiem, zaś świadczenie to (...) będzie mieć charakter rekompensaty, oznacza, iż możliwe będzie nieuwzględnianie jego wartości w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe.

Na marginesie dodać należy, iż bez znaczenia prawnego w kontekście wyłączenia z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe pozostaje nazwa świadczenia użyta w porozumieniu o jego przyznaniu. Istotny jest jedynie ścisły związek jego wypłaty z utratą zatrudnienia. (...)".

Rozstrzygnięcie podatkowe

Na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o pdof, wolne od podatku dochodowego są otrzymane odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw, oraz otrzymane odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z postanowień układów zbiorowych pracy, innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów lub statutów, o których mowa w art. 9 § 1 K.p.

Ze zwolnienia z opodatkowania nie korzystają jednak m.in.:

• określone w prawie pracy odprawy i odszkodowania z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę,
   
• odprawy pieniężne wypłacane na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników,
   
• odszkodowania przyznane na podstawie przepisów o zakazie konkurencji,
   
• odszkodowania wynikające z zawartych umów lub ugód innych niż ugody sądowe.

Ze zwolnienia podatkowego nie korzystają zatem: odszkodowania wypłacane pracownikom na podstawie art. 36¹ K.p. oraz odprawy pieniężne wypłacane na podstawie przepisów ustawy o zwolnieniach grupowych. Ale już odszkodowanie przyznane pracownikowi na podstawie art. 56 K.p. jest zwolnione od podatku.