Specyficzne cechy pracy mobilnej

Pracownicy, którzy swoje normalne obowiązki służbowe wykonują w większości poza siedzibą pracodawcy, zaliczani są do kategorii tzw. pracowników mobilnych. Sposób wykonywania pracy przez takich pracowników jest ściśle "terenowy", tj. świadczą oni pracę nie w siedzibie firmy, ale na określonym obszarze. Typowym przykładem pracownika mobilnego jest przedstawiciel handlowy, który na ogół przemieszcza się po określonym w umowie o pracę terenie. Taką specyfikę pracy może przejawiać również zatrudnienie serwisanta, wykonującego naprawy lub przeglądy gwarancyjne poza firmą, czy instalatora maszyn i urządzeń. Także pracownicy budowlani często wykonują swoją pracę w sposób mobilny, choć w ich branży "mobilność" ma nieco inny charakter niż w przypadku serwisantów czy przedstawicieli handlowych.

Brak stałego miejsca wykonywania pracy znajduje na ogół odzwierciedlenie w treści umowy o pracę. Jako stałe miejsce wykonywania pracy wskazuje ona określony teren (np. jedno lub kilka województw), pokrywający się z obszarem działalności firmy. Zdarzają się też zapisy w umowie wskazujące kilka miejsc świadczenia pracy w ramach danego obszaru. Czasami pracodawcy poprzestają na tradycyjnym wskazaniu miejsca wykonywania pracy (konkretnej miejscowości/adresu).

Podróż służbowa w pracy mobilnej

Sposób określenia miejsca pracy ma istotne znaczenie dla ustalenia podróży służbowej pracownika mobilnego. Zgodnie z ogólną definicją podróży służbowej zawartą w art. 77⁵ § 1 K.p., każdy wyjazd w celach służbowych poza siedzibę pracodawcy lub poza stałe miejsce pracy powinien być zakwalifikowany jako podróż służbowa. W przypadku ustalenia stałego miejsca wykonywania pracy w granicach pewnego obszaru, podróżą służbową powinien być wyjazd służbowy poza ten obszar. W odniesieniu do pracowników mobilnych zakwalifikowanie ich wyjazdów jako podróży służbowej nie jest jednak takie oczywiste - i to bez względu na sposób określenia miejsca pracy w umowie o pracę.

Przez wiele lat narastały wątpliwości, czy wyjazdy w ramach pracy mobilnej można zaliczyć do podróży służbowych. Znajdowały one odzwierciedlenie w orzecznictwie sądowym, które początkowo wykształciło pojęcie nietypowej podróży służbowej, która miała charakter permanentny i podejmowana była w celu wykonywania normalnej pracy w terenie. Później jednak nastąpiło stopniowe odejście od tej koncepcji na rzecz uznania, iż stałe wykonywanie pracy poza siedzibą pracodawcy nie może być ocenione jako podróż służbowa (patrz ramka). Takie rozumienie podróży służbowej, które od pewnego czasu dominuje w orzecznictwie sądowym, w większości przypadków wyklucza możliwość odbywania podróży służbowych przez pracowników mobilnych. W takiej sytuacji pojawia się jednak pytanie, jak rozliczać czas pracy pracownika w terenie.

Przejazdy w ramach czasu pracy

Przyjęcie dominującej dziś w orzecznictwie koncepcji, że pracownicy mobilni w trakcie wykonywania swoich zwykłych obowiązków nie są w podróży służbowej, powoduje konieczność zaliczenia ich przejazdów służbowych do czasu pracy. Generalnie czas dojazdu do pracy i powrotu z pracy do miejsca zamieszkania pracownika nie podlega zaliczeniu do czasu pracy. Stosowanie tej zasady jest jednak uzasadnione jedynie w przypadku tych pracowników, którzy są zobowiązani stawiać się do pracy w konkretnym miejscu (najczęściej w siedzibie firmy lub jej oddziale zamiejscowym). Tacy pracownicy pozostają w dyspozycji pracodawcy dopiero od momentu pojawienia się w wyznaczonym miejscu wykonywania pracy. Czas dojazdu do niej oraz powrotu do domu nie jest wówczas traktowany jako czas pracy.

Inaczej przedstawia się sytuacja pracownika mobilnego, którego stałe miejsce pracy jest określone poprzez wskazanie pewnego obszaru. Jeżeli w jego granicach nie ma zlokalizowanej filii/oddziału pracodawcy, w której pracownik miałby się stawiać, a dojeżdża on do miejsca wykonania pracy wprost z domu i po skończonej pracy do niego wraca, to przejazdy te powinny być zaliczone do czasu pracy. Zostały bowiem podjęte w celu realizacji normalnych, stałych obowiązków służbowych, stąd już z momentem wyjazdu z domu (i aż do powrotu, chyba że w czasie wykonywania pracy przypadł nocleg), pracownik pozostawał w dyspozycji pracodawcy. Stan takiej dyspozycji, zgodnie z art. 128 § 1 K.p., zalicza się do czasu pracy. W konsekwencji - zakładając, że przejazdy mogą być dość długie i zająć znaczną część typowej dniówki roboczej - pracownik mobilny może przekraczać normy czasu pracy, zwłaszcza 8-godzinną normę dobową. W niektórych przypadkach (przy pracy powyżej 13 godzin w dobie pracowniczej) może też zostać naruszony odpoczynek dobowy. Obszar, w ramach którego ma działać pracownik mobilny i czas potrzebny na wykonanie powierzonych mu obowiązków (wliczając w to dojazdy) powinien więc być tak zsynchronizowany, aby pracownik nie naruszał norm czasu pracy.

Koszty dojazdu i kwatery

Pracownicy mobilni, co do zasady, nie odbywają podróży służbowej. Nie zmienia to jednak faktu, że w związku z częstym przemieszczaniem się ponoszą dodatkowe koszty, dotyczące m.in. przejazdów i zakwaterowania. Z racji wykluczenia podróży służbowej nie przysługują im świadczenia z tytułu tej podróży. Nie oznacza to jednak, że pracodawca może przerzucić na pracownika ciężar zwiększonych wydatków pracy w terenie, choć trzeba przyznać, że brak jest wyraźnego przepisu zobowiązującego pracodawcę zatrudniającego pracownika mobilnego do pokrycia kosztów jego wyjazdów w teren. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 marca 2009 r., sygn. akt II PK 198/08, w przypadku gdy pracodawca wyznaczył pracę, do której realizacji konieczne są wyjazdy niebędące podróżą służbową, pracownikowi przysługuje roszczenie o zwrot dodatkowych kosztów związanych z tymi wyjazdami. W ocenie Sądu podstawą prawną takiego roszczenia jest art. 742 Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2017 r. poz. 459 ze zm.).

Wobec tego pracodawca może przyznać pracownikowi mobilnemu (w przepisach zakładowych lub w umowie o pracę) dodatkowe świadczenia, np. stały dodatek pokrywający wydatki poniesione na zakwaterowanie i wyżywienie w trakcie służbowych wyjazdów. Nie jest też wykluczone rozliczanie wydatków z tytułu pracy w terenie np. poprzez zwrot udokumentowanych kosztów noclegu czy rozliczenie przejazdów prywatnym samochodem pracownika w formie tzw. kilometrówki. Jednak, jak już wspomniano, nie jest to jego bezwzględnym obowiązkiem, chyba że kwestie rozliczania dodatkowych kosztów pracy w terenie pracodawca uregulował w przepisach zakładowych lub w umowie o pracę.